فریده شریفی

آری مشکل کم‌آبی و بی‌آبی جدی است و کارشناسان می‌گویند اگر شهروندان در مصرف آب صرفه‌جویی نکنند قطعا با قطعی آب و جیره‌بندی آن مواجه خواهند شد.
مسلما نزولات آسمانی و بارش برف و باران در سال‌های اخیر کاهش یافته است اما این مسئله هم ناشی از دخالت‌های انسان در چرخه طبیعت به ویژه چرخه آب است، واقعا بشر امروزی چه بر سر این نعمت الهی آورده که خود را با تهدید کم‌آبی مواجه می‌بیند؟!
گزارش‌های سازمان‌های جهانی نشان می‌دهد که حدود 40 سال آینده منطقه غرب آسیا و از جمله ایران با 30 سال خشکسالی شدید مواجه خواهد شد که این خشکسالی و کم‌آبی در سال‌های اخیر آغاز شده و نشانه‌های آن کاملا بدیهی و آشکار است.
بر اساس تحقیقات انجام شده در سال‌های نه چندان دور آینده، میزان بارش کاهش و دمای هوا افزایش می‌یابد ضمن اینکه سفره‌های آب زیرزمینی از بین می‌روند و این مسئله یعنی هشدار، یعنی تهدید محیط زیستی که باید جدی گرفته شود و راهکارهای اساسی برای آن در نظر گرفته شود.
پدیده کم‌آبی
پدیده کم‌آبی یعنی وضعیتی که در نتیجه آن، هر انسانی به کمتر از 1000 مترمکعب آب برای مصرف سالانه خود دسترسی داشته باشد که اگر این مقدار به 500 مترمکعب برسد بی‌آبی نامیده می‌شود.
پدیده کم‌آبی یا بی‌آبی گریبانگیر یک کشور یا دو کشور نیست و بسیاری از کشورهای جهان با این بحران جدی و اساسی دست و پنجه نرم می‌کنند. حدود 2/3 کره زمین را آب پوشانده است اما این آب با آنچه که ما کم داریم تفاوت می‌کند، تنها 3 درصد از آب کره زمین برای نوشیدن، استحمام و مصارف کشاورزی و صنعتی مناسب است. از این میزان، 2/3 هم در یخچال‌های شمال و جنوب کره‌زمین وجود دارد و فقط یک درصد از آب کره زمین برای ساکنان آن قابل استفاده است، بدین ترتیب مشخص می‌شود که مسئله دسترسی به آب شرب و آب سالم تا چه اندازه برای مردم جهان مهم است و به گفته دانشمندان مسئله کم‌آبی و بی‌آبی به یک هشدار جدی برای ساکنان زمین تبدیل شده به نحوی که خطر آن در سال‌های آینده از بمب اتمی و سلاح هسته‌ای هم جدی‌تر و خطرناک‌تر است.
بر طبق آمار سازمان ملل هم‌اکنون یک میلیارد انسان در سطح جهان به آب شرب و آب سالم دسترسی ندارند و بیش از دوونیم میلیارد انسان دست‌کم یک ماه در سال با کمبود آب مواجه هستند. آلودگی هوا، استفاده نادرست از منابع زیرزمینی آب، مصرف بی‌رویه آب شرب، روش‌های نامناسب آبیاری زمین‌های کشاورزی و... از جمله عوامل مهم خشکسالی و کم‌آبی در تمام کشورهای جهان است.
اما منشأ کاهش بارندگی‌ها و گسترش خشکسالی در شهرهای ایران به ویژه کلانشهرهای ایران چیست؟!
دلیل بارش کم در کشور
«سالی که نکوست از بهارش پیداست» این ضرب‌المثل قدیمی ایرانی برخلاف ظاهر مثبتی که دارد نشان از مفهومی منفی دارد و آن این است که امسال زمستان هم مانند سال‌های گذشته با کمی بارش برف و باران روبه‌رو هستیم و کاهش بارندگی‌ها در زمستان نشان‌دهنده کم‌آبی، خشکسالی و دمای بالا در تابستان است که مسلما خبر خوشی نیست و باید برای این مشکل چاره‌اندیشی شود!
«مهیار قاسم‌نژاد» کارشناس آب در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره علت کاهش بارندگی‌ها در کشور می‌گوید: «زندگی شهری، افزایش جمعیت و صنعتی شدن جوامع امروزی موجب افزایش آلودگی‌های زیست محیطی به ویژه انتشار آلاینده‌ها در هوا و موجب کاهش بارندگی می‌شود. از سوی دیگر صرف‌نظر از گازهای گلخانه‌ای که باعث افزایش دمای زمین و گسترش خشکسالی و بیابان‌ها می‌شود، ذرات آلاینده هوا مانع از تشکیل برف و باران می‌شود و بارندگی در شهرهای بزرگ و صنعتی کاهش می‌یابد.»
وی اضافه می‌کند: «اولین چیزی که در کتاب‌های علوم ابتدایی می‌آموختیم مسئله چرخه آب بود که ماحصل آن این بود که آبی که در زمین جاری است بر اثر حرارت خورشید تبخیر می‌گردد و به آسمان می‌رود و پس از سرد شدن در لایه‌های بالای زمین دوباره تبدیل به آب می‌شود و به زمین بازمی‌گردد اما امروزه باید بگوییم که آب روی زمین به آسمان می‌رود و دیگر بازنمی‌گردد چرا که هوا آنقدر آلوده است و ذرات معلق در هوا از جمله ریزگردها، سرب، گازهای شیمیایی و... مانع از بازگشت قطرات آب به زمین می‌شوند.»
این کارشناس آب همچنین یادآور می‌شود: «جمعیت زیاد در شهرها و تردد خودروهای فراوان و مصرف بی‌رویه انرژی موجب افزایش دما و گرمای بیش از حد زمین در کلانشهرهایی مانند تهران می‌شود به نحوی که اختلاف محسوسی بین دمای هوای مرکز شهر، حاشیه و بیرون شهر وجود دارد بنابراین در صورت تشکیل برف در لایه‌های بالای جو شهرها قبل از رسیدن به سطح زمین تبدیل به باران خواهد شد و این مسئله تعادل فصول سال، تضمین چرخه آب و در کل محیط زیست را با خطر مواجه خواهد کرد.»
بر اساس تحقیقات به عمل آمده از سوی کارشناسان محیط زیست، گازهای شیمیایی حاصل از کارخانه‌ها، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و صنایع مختلف مهمترین عامل آلودگی هوا و مانع تشکیل قطرات باران و برف می‌شوند و در چرخه طبیعی محیط زیست اثرات نامطلوبی به‌جا می‌گذارند به نحوی که در بسیاری از مواقع جای فصول تغییر می‌کنند و زمستان گرم و بهار سرد می‌شود.
یک کارشناس هواشناسی نیز در این باره می‌گوید: «دلیل اصلی کاهش بارندگی در تهران به خاطر آلودگی هوا است، البته افزایش جمعیت، تغییر سبک زندگی، شهرنشینی، ساخت و سازهای بی‌رویه، مصرف نامناسب و بی‌رویه آب شرب و... از عوامل دیگر کاهش بارندگی در کلان شهرهای ایران است اما آلودگی هوا، افزایش آلاینده‌های جوی، ریزگردها از دلایل اصلی نباریدن برف و باران در تهران است.»
وی در این باره توضیح می‌دهد و می‌گوید: «وقتی که پوشش ابری سامانه بارشی می‌خواهد از روی فضای جوی تهران گذر  کند این ریزگردها داخل پوشش رطوبتی می‌شوند و به یکدیگر می‌چسبند به نحوی که تعداد آنها آن‌قدر زیاد و گسترده می‌شود که از داخل پوشش ابری خارج نمی‌شوند و از فضای تهران عبورمی‌کنند.»
این کارشناس هواشناسی همچنین می‌گوید: «کاهش میزان بارندگی در تهران و مناطق اطراف آن موجب شده که این کلان شهر در شرایط حاد قرار گیرد و اگر چاره‌ای اندیشیده نشود تهران چند سال آینده با معضل خشکسالی و کم‌آبی مواجه خواهد شد.»
کاهش بارندگی
 و هزار بیماری و گرفتاری
کاهش نزولات آسمانی و بارش برف و باران به غیر از بحران جدی و خطرناک کم‌آبی، بی‌آبی و خشکسالی هزاران مشکل دیگر به همراه دارد که باید به آنها هم توجه و رسیدگی شود از جمله شیوع بیماری‌های مختلف تنفسی، سرماخوردگی، آنفولانزا، سردرد، بیماری‌های مزمن و واگیردار و...
درصورتی که میزان بارش برف و باران در پاییز و زمستان کاهش یابد آلایندگی هوا به حداکثر می‌رسد و بیماری‌های گوناگون شیوع می‌یابد.
یک شهروند که در تهران ساکن است اما در فصول پاییز و زمستان غالبا به مسافرت می‌رود و سعی می‌کند از آلودگی هوا دور باشد در این باره می‌گوید: «به دلیل بیماری آسم و نفس‌تنگی که دارم نمی‌توانم در هوای آلوده تنفس کنم و بیماری‌ام تشدید می‌شود به همین دلیل غالبا به شهرهای شمالی و نزد اقوام و آشنایان می‌روم که مدتی از آلودگی هوا به دور باشم.»
وی اضافه می‌کند: «خوشبختانه در شهرهای شمالی ایران به میزان کافی بارندگی وجود دارد و هوا سالم و تمیز است به همین دلیل می‌خواهم خانه خود را درتهران بفروشم و در یکی از شهرهای شمال خانه‌ای خریداری و در آنجا سکونت کنم تا بیماری تنفسی من بحرانی و حاد نشود.»
این شهروند به مسئله مهاجرت هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «بهترین راه حل برای مشکل آلودگی هوا مهاجرت به سایر شهرها و روستاهایی است که آب و هوای سالم و پاکیزه دارند، چرا که رشد بی‌رویه جمعیت شهرها و گسترش شهرنشینی و زندگی ماشینی برمعضل آلودگی هوا تاثیر می‌گذارد و زندگی انسان‌ها را سخت و دشوار می‌کند، بنابراین به اعتقاد من اگر افرادی در شهر زندگی می‌کنند که فرزندان محصل یا دانشجو و شغل دولتی و... ندارند و مهاجرت و انتقال آنان به شهرهای دیگر مشکلی برایشان ایجاد نمی‌کند بهتر است به فکر عزیمت به جاهای دیگر باشند تا از مشکلات پیچیده کلان شهرها راحت شوند و زندگی راحت و آسوده‌ای داشته باشند.»
بر طبق تحقیقات انجام شده توسط سازمان ملل متحد اگر شرایط کم‌آبی و خشکسالی تا سال 2025 به همین صورت پیش برود حدود 2/3 جمعیت جهان با تهدید کم‌آبی و یا مصیبت بی‌آبی مواجه خواهند شد. کم‌آبی نه‌تنها موجب کاهش فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی می‌شود بلکه باعث بروز بیماری‌های گوناگون می‌شود و بر زندگی انسان‌ها اثر منفی می‌گذارد.
از طرف دیگر کم‌آبی و خشکسالی بر تغذیه، رشد و زندگی پستانداران، پرندگان و ماهی‌ها که منابع تغذیه انسان‌ها محسوب می‌شوند اثر می‌گذارد و مشکلات جدی برای تغذیه انسان‌ها به وجود می‌آورند.
چالش اصلی تهران
یکی از چالش‌های اصلی کلان شهرهایی مانند تهران تأمین آب شرب سالم، باکیفیت و مطمئن برای یکدوره بلندمدت است. با توجه به افزایش جمعیت و مهاجرت بی‌رویه روستانشینان به شهرها آیا می‌توان برای چنین جمعیت‌هایی آب کافی و مناسب تهیه کرد؟ با توجه به کاهش بارندگی‌ها و کم‌شدن ذخیره آب پشت سدها اتکای آب تهران به منابع زیرزمینی از 30 درصد به 50 درصد افزایش یافته است، به همین دلیل آیا می‌توان امیدوار بود که آب‌های زیرزمینی به اتمام نرسد و همچنان آب شرب ساکنان تهران را تأمین نماید؟
یک استاد دانشگاه درباره تغییرات اقلیمی در سطح جهان می‌گوید: «در صورتی که روند تغییرات اقلیمی به همین شکل ادامه پیدا کند قطعا با مشکلات عدیده‌ای در عرصه آب روبه‌رو خواهیم شد.»
وی درباره وضعیت اقلیمی شهر تهران نیز می‌گوید: «میزان بارش در دوره 63 ساله اخیر تهران به طور میانگین 20 درصد کاهش یافته است و این مسئله به غیر از تغییرات اقلیمی ناشی از مخاطرات طبیعی از جمله افزایش تابش پرتو فرابنفش، افزایش موج‌های گرما و سرما، افزایش بارش‌های ناگهانی، خشکسالی، سیلاب، تندباد و کاهش تنوع زیستی است.»
به گفته این استاد دانشگاه، سالانه سه روز بارش بیش از 15 میلی‌متر در تهران رخ می‌دهد که می‌تواند منجر به بروز مخاطراتی همچون سیل شود در یک دهه اخیر میزان بارش‌های مخاطره‌آمیز تهران از 22 روز در طول10 سال به 35 روز در این بازده زمانی رسیده است، همچنین طی چهاردهه اخیر 47 خشکسالی در تهران رخ داده است که این تغییرات اقلیمی علاوه بر اینکه بر میزان مرگ و میر و پارامترهای اقتصادی اثرگذار است به طور مستقیم بر آرامش روانی مردم نیز اثر سوء خواهد داشت.