«متأسفانه در محیط هنری ما، تئاتر از اوّل هم بد متولّد شده. یعنی تئاتر ما، یا تئاتر لغو بیهوده مثل روحوضی‌های مثلاً این‌جوری بوده، یا تئاتر اعتراضیِ بی‌جهت یعنی بدون سمت‌وسوی درست‌وحسابی بوده؛ بعد هم با یک زبان ابهام، خیال می‌کنند که تئاتر حتماً بایستی زبان ابهام و سمبلیک و رازآلود داشته باشد که چنین چیزی نیست. تئاتر یعنی بازیگری جلو چشم بیننده در صحنه. برخلاف سینما، برخلاف فیلم که فقط روی پرده شما یک چیزی را می‌بینید، اینجا در تئاتر، انسانْ انسانها را حس می‌کند، حرفشان را از زبان خودشان می‌شنود.» (بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی 1394/4/20)
دور شدن تئاتر حرفه‌ای از مسائل و اولویت‌های فرهنگی و اجتماعی امروز ایران، یکی از عوامل انزوا در مقایسه با سایر هنرهاست. به طوری که حضور در مراکز تئاتر و تماشای نمایش‌ها، هیچ‌گاه دغدغه مردم نیست. به ندرت پیش می‌آید که یک خانواده برای تفریح یا پرکردن اوقات فراغت خود، تئاتر را انتخاب کنند. هیچ‌گاه صحبت و بحث درباره نمایش‌ها بین مردم رایج نیست.
جشنواره تئاتر فجر، فرصت مناسبی برای گرم کردن فضای تئاتر و بردن این نمایش بین مردم است. از قضا، شعار این جشنواره نیز طی یک دهه اخیر «تئاتر برای همه» است. اما آیا جشنواره تئاتر فجر توانسته در این هدف حداقلی، یعنی همگانی کردن تماشای تئاتر، موفق باشد؟ این پرسش را با برخی از هنرمندان، منتقدان و کارشناسان هنرهای نمایشی در میان گذاشتیم. برخی نظرات درباره جشنواره تئاتر فجر مثبت است و برخی انتقادآمیز؛ قضاوت با مخاطب.
یک نظر مثبت درباره جشنواره تئاتر فجر
یکی از هنرمندان تئاتر معتقد است که در کنار برخی از نقاط ضعف اما جشنواره تئاتر فجر، در مجموع عملکرد قابل قبولی دارد.
سیدعلی صدوقی تدین، کارگردان، نویسنده و منتقد تئاتر در گفت وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «جشنواره فجر امسال در مقایسه با سال‌های گذشته به لحاظ برنامه‌ریزی و اجرا، وضعیت بهتری دارد. حتی شاخص‌های انقلابی و ارزشی، نسبت به قبل، بیشتر در اولویت این جشنواره قرار دارد و بر همین اساس، حضور آثاری با این مضامین در جشنواره امسال بیشتر است. ازجمله آثاری از جشنواره تئاتر مقاومت به جشنواره تئاتر فجر راه یافته‌اند.»
وی درباره شکل برگزاری سی و پنجمین جشنواره تئاتر فجر هم توضیح می‌دهد: «بیش از 90 درصد از آثار حاضر در جشنواره امسال همان نمایش‌هایی هستند که در طی سال هم اجرا شدند. آثاری که در این جشنواره شاهد هستیم، مجددا بازبینی و انتخاب شده‌اند. یعنی نمایش‌های معرفی شده از سوی تالارها دوباره از سوی نمایندگان شورای نظارت و ارزشیابی بازبینی شدند و از بین آن نمایش‌ها، بهترین‌ها هم از نظر تکنیک و هم محتوا برای حضور در جشنواره انتخاب می‌شوند. یعنی چند مرحله را گذراندند. به همین ترتیب، ما شاهد حضور بهترین آثار در جشنواره هستیم.»
وی همچنین درباره نقاط ضعف این دوره از جشنواره تئاتر فجر هم می‌گوید: «حذف جشنواره منطقه‌ای و نسل نو، دو نقطه ضعف جشنواره هستند که باید برگردند. چون در بخش جشنواره منطقه‌ای، گروه‌های نمایشی شهرستانی می‌توانستند بار دیگر خود را محک بزنند. حذف بخش نسل نو نیز سبب شده که ما در جشنواره، تقریبا شاهد هیچ نمایش جدیدی نباشیم و این باعث فروکاستن شور و شعف در این رویداد شده است.»
حضور کمرنگ مضامین استراتژیک
جشنواره تئاتر فجر، در کنار رویدادهای دیگری با همین عنوان، مثل جشنواره‌های فیلم و موسیقی و تجسمی و شعر فجر، جشن‌های بزرگداشت سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی حساب می‌شوند. به همین دلیل هم انتظار می‌رود که این جشنواره‌ها به بازتاب بخشی از وقایع و مضامین و آرمان‌های انقلاب اسلامی نیز بپردازند.
اما یک منتقد، معتقد است که مضامین انقلابی و استراتژیک در این جشنواره جایگاهی ندارند.
مهرداد معظمی در گفت وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «مسلم است که جشنواره تئاتر فجر نتوانسته محتوایی متناسب با  دهه فجر را تأمین کند. همچنین یکی از ضعف‌های بزرگ جشنواره تئاتر فجر این است که به موضوعات استراتژیک اصلا توجه نکرده است. موضوعاتی مثل داعش، آل‌سعود و... که اتفاقا قابلیت دراماتیک و پرجاذبه‌ای هم برای تبدیل شدن به نمایش و نمایشنامه دارند، اهمیت چندانی در جشنواره تئاتر فجر ندارند! به نظر می‌رسد که بیشتر دغدغه مدیریت جشنواره تئاتر فجر، پر کردن نوبت‌های نمایش است و سعی دارند به هر نحو ممکن برنامه خود را پر کنند.»
وی همچنین از اجرای نمایش‌هایی با محتوای نازل و ضداخلاقی در جشنواره‌ای که به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب برگزار می‌شود انتقاد می‌کند و می‌افزاید: «برخی از نمایش‌های این دوره از جشنواره تئاتر فجر همچون «آیسلند» و «تئاتر سعدی، تابستان 32» پر از دیالوگ‌ها و صحنه‌های ضداخلاقی هستند. واقعا از دبیر سی و پنجمین دوره جشنواره تئاتر فجر جای سؤال است که چنین نمایش‌هایی چه نسبتی با جشنواره تئاتر فجر دارند؟ با توجه به اینکه رهبر معظم انقلاب هم اوایل امسال در یکی از سخنرانی‌هایشان نسبت به برخی از آثاری که روی صحنه تئاتر می‌رود، انتقاد کرده بودند، انتظار می‌رفت که مدیران جشنواره تئاتر فجر، نسبت به محتوای آثار، حساسیت بیشتری به خرج می‌دادند.»
جشنواره‌ای فاقد زایش و پویایی
یک منتقد دیگر هم معتقد است که اغلب نمایش‌هایی که در جشنواره تئاتر فجر اجرا می‌شوند، نه تنها نسبتی با انقلاب اسلامی ندارند، بلکه اصلا در تعارض با این گفتمان هستند و گاه، اساس حاکمیت سیاسی کشور را زیر سؤال می‌برند.
ایزد مهرآفرین، منتقد و فعال رسانه‌ای در این باره به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «نه در جشنواره امسال و نه در جشنواره سال‌های قبل نمی‌توان نمایشی را دید که هم بازتاب دهنده مبانی و آرمان‌های انقلاب و دفاع مقدس باشد و هم کار شاخصی باشد. اگر به سال‌های ابتدایی برگزاری جشنواره تئاتر فجر برگردید تعداد این کارها به مراتب بیشتر بود. اما در سال‌های اخیر، این گونه نمایش‌ها در جشنواره تئاتر فجر حضور کمرنگی داشته‌اند. علتش هم فاصله گرفتن هنرمندان از این فضاست. چون هنرمندانی تربیت نشده‌اند که این موضوعات برای آن‌ها اولویت داشته باشد یا اگر هم هنرمندانی با چنین دغدغه‌ای بوده‌اند، بعدا به دلیل کم‌کاری مدیران، جذب فضاهای دیگری شدند.
وی یکی دیگر از نقاط ضعف جشنواره تئاتر فجر را، عدم حضور نمایش جدید می‌داند و اظهار می‌کند:«جشنواره تئاتر فجر طی دوره‌های اخیر نتوانسته محل رشد اثر و هنرمند خوب باشد. در گذشته‌ای نه چندان دور، جشنواره تئاتر فجر در هر دوره، چند هنرمند جدید را معرفی می‌کرد. همچنین یک گردهمایی بود که از دل آن چندین اثر برای سال آینده ارائه می‌شد. در سال‌های نه چندان دور، جشنواره تئاتر فجر به قدری هویتمند و پرقدرت بود که همه حاضر بودند بهترین آثار خود را به جشنواره بیاورند و آن کار از طریق جشنواره برای اجرا در سال آینده معرفی شود. جایزه هم اگر می‌گرفت، آن جایزه برای وی اعتبار اجرایی داشت. اما الان کاملا برعکس شده است.
یعنی اغلب آثار، کارهایی هستند که در طول سال اجرا شدند و حالا در جشنواره دوباره به نمایش در می‌آیند. وقتی این همه صرف هزینه و امکانات می‌شود، انتظار می‌رود که خروجی هم داشته باشد.»
بخش بین‌الملل تئاتر فجر
چه خاصیتی دارد؟
سی و پنجمین دوره جشنواره تئاتر فجر درحالی از دوم بهمن آغاز شد که یکی از اهداف این جشنواره در بخش بین‌الملل، معرفی تئاتر ایران به اقصی نقاط جهان است. اما چرا جشنواره تئاتر فجر آن طور که بایسته است در عرصه بین‌المللی موفق نیست؟
آنچه به اغلب جشنواره‌های هنری وجهه‌ای جهانی می‌بخشد، فعالیت و پویایی بخش بین‌الملل آنهاست. نکته مهم این است که بین‌المللی بودن صرفا به معنای نمایش چند نمایش خارجی نیست. چه اینکه جشنواره تئاتر فجر همواره نمایش دهنده آثار خارجی بوده است. امسال هم چند نمایش خارجی از کشورهای مختلف در این جشنواره حضور دارد. اما بخش بین‌الملل جشنواره فجر نمی‌تواند نه توجه مردم و هنرمندان داخلی را برانگیزد و نه در عرصه جهانی تأثیر بگذارد.
ضعیف بودن بخش بین‌المللی جشنواره تئاتر فجر، یک دلیل عمده دارد؛ فقدان راهبرد و چشم‌انداز. آنچه باعث شده تا جوایز و جشنواره‌هایی چون نوبل، اسكار، كن، برلين، ونيز و... نسبت به ساير رويدادهاي مشابه خود در عرصه جهانی تأثیرگذارتر بشوند و افراد بيشتري را از ملل مختلف جهان مجذوب خود کنند، برخورداری از استراتژي و چشم‌اندازي منحصر به فرد و استمرار در اهداف از پیش تعیین شده بوده است. اگر به اسامی آثار و فیلمسازان راه یافته و برندگان ‌این جشنواره‌ها نگاه كنيم، به عمق رویکرد استراتژيك آنها پی می‌بریم. اين جشنواره‌ها از يك طرف، به همايش‌هايي براي معرفي و تبليغ هنر استعماری تبديل شده‌اند و از طرف ديگر، شرايطي را فراهم كرده‌اند كه هنرمندانی در دنيا، فعالیت خود را معطوف به اهداف ‌این جشنواره‌ها نمایند. همچنان كه ايران نيز هدف سياستگذاري آنها قرار گرفته است. به گونه‌اي كه همواره آثاری از ايران را برجسته مي‌كنند و تحت حمايت قرار مي‌دهند كه چهره‌ای منفي و سياه از کشورمان را نمايش مي‌دهند. در شرایطی که جشنواره‌های غربی با کمال شرمساری، منفی‌ترین شاخص‌های سیاسی و اقتصادی و اخلاقی را در پیش می‌گیرند، جشنواره هنری ما برای اتخاذ رویکرد انقلابی و اسلامی همواره دچار نوعی تردید و محافظه‌کاری بوده است. اين درحالی است كه موقعیت خاص و شاخص ايران در عرصه بين‌المللي، برخورداری از ایدئولوژی و هویت اسلامی و انقلابی و معطوف بودن نگاه همه آزاده‌خواهان و عدالت‌طلب‌های عالم به جمهوری اسلامی ایران، یک امتیاز ویژه برای جشنواره تئاتر فجر فراهم کرده است. این جشنواره می‌تواند با جلا دادن به محورهای موضوعی هم جهت با نظام در عرصه بین‌المللی، تبدیل به مأمنی برای هنرمندان مخالف‌خوان کشورهای غربی شود. به طور طبیعی، تنها بخش اندکی از هنرمندان تئاتر در جهان می‌توانند برای اهداف دولت‌های خود کار کنند. خیلی از هنرمندان به ویژه در مناطقی چون خاورمیانه، آمریکای لاتین و حتی در کشورهای اروپایی، امروز حائز تفکر و گرایش ضدامپریالیستی و مخالف صهیونیسم هستند. جشنواره تئاتر فجر باید از این فرصت استفاده کند و به محفلی برای معرفی و نمایش این گونه هنرمندان  تبدیل  شود. سعید اسدی، دبیر سی و پنجمین جشنواره تئاتر فجر در نشست خبری این جشنواره در پاسخ به انتقادات گزارشگر کیهان نسبت به بخش بین‌الملل این جشنواره گفته بود: «در این بخش، نمایش‌هایی با مضامین مورد نظر ما حضور دارد. از جمله نمایش «پرنده قرقی» از کشور اسپانیا که موضوع آن ظلم به مهاجران در غرب است. همچنین نمایشی از کشور عراق در این جشنواره حضور دارد که بازتاب شرایط امروز این کشور است. ضمن اینکه رویکرد اصلی ما در بخش بین‌الملل معرفی ایران فرهنگی به جهان در عرصه تئاتر است.»
مهرداد معظمی، منتقد و فعال رسانه‌ای اما در واکنش به این صحبت‌های دبیر جشنواره تئاتر فجر به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «توضیحات سعید اسدی اصلا قانع‌کننده نبود. آن‌ها اصالت را به فرم و تکنیک داده‌اند، این درحالی است که در جشنواره تئاتر فجر اولین چیزی که اهمیت دارد محتواست. چون این جشنواره با نام «فجر» برگزار می‌شود، باید سمت و سوی خاصی داشته باشد. دبیر جشنواره -چه بخواهد و چه نخواهد- وظیفه دارد که این سمت و سو را ایجاد نماید.»