بحران کم‌آبی را جدی بگیریم(بخش پایانی)
هدررفت آب ناشکری از نعمت‌های الهی
فریده شریفی
یک روز گرم تابستانی را به خاطر بیاورید
روزی داغ که برای فرار از گرمای هوا
به خانه رفته و مستقیما به سوی یخچال
می‌روید تا آبی بیاشامید و اندکی تشنگی و
عطش خود را کاهش دهید...
اما آبی در یخچال نیست... شیر آب را باز می‌کنید
ای وای آب قطع شده است...
تا کی آب قطع است؟! اولین سوالی که از خود می‌پرسید
اما به راستی چگونه می‌توان تصور نمود که این وضعیت ساعت‌های طولانی ادامه داشته باشد و اصلا چگونه زندگی بی‌آب را می‌توان تصور و تحمل نمود؟!
آب بعد از هوا مهم‌ترین ماده مورد نیاز موجودات زنده است و زندگی و سلامت همه موجودات زنده اعم از انسان‌ها، گیاهان و جانوران به وجود آن بستگی دارد.
بیش از سه چهارم کره زمین را آب فرا گرفته است اما بیشتر این آب‌ها دارای نمک می‌باشند و تنها یک درصد کل آب‌های موجود، آب شیرین و قابل استفاده است.
تمامی نیازهای انسان‌ها، گیاهان و جانوران ساکن در خشکی و 90 درصد آب آشامیدنی انسان‌ها از همین مقدار تامین می‌شود.
با اینکه مقدار آب قابل استفاده در سطح کره زمین بسیار محدود است اما از همین مقدار هم به درستی استفاده نمی‌شود. انسان‌ها با بی‌توجهی خود نه تنها آب را بیهوده و بیشتر از نیازشان مصرف می‌کنند بلکه با رفتار ناصحیح خود باعث آلودگی آن می‌شوند.
خشک شدن بسیاری از دریاچه‌ها و تالاب‌ها همچون هورالعظیم، ارومیه، بختگان، پریشان، هامون، جازموریان و... از جریان افتادن و خاموش شدن برخی از بزرگ‌ترین رودخانه‌های کشور همچون کارون و زاینده‌رود زنگ‌های خطر را برای مسئولین کشور و سازمان حفاظت محیط زیست به صدا درآورده است.
نعمتی متعلق به همه
آب سرمنشأ تلاش و تمدن است. خداوند در قرآن کریم حیات هر چیزی را به آب وابسته دانسته است. این نعمت الهی غیرقابل جایگزین است و متعلق به همه ساکنین یک سرزمین بوده و دسترسی به آب به خصوص برای شرب و بهداشت حق همه انسان‌ها است.
آب سرمایه اصلی یک ملت و ضامن بقای آن است و حفاظت و استفاده صحیح از آن جامعه را به سوی رفاه پیش می‌برد اما در صورتی که حیف و میل صورت گیرد رشد اقتصادی متوقف و نابود خواهد شد و زندگی انسان‌ها به خطر خواهد افتاد.
«سهیل عتیقه‌زاده» کارشناس مسائل اجتماعی در این‌باره می‌گوید: «مباحث مربوط به انرژی، آب و برق از جمله مهم‌ترین مسائل زندگی انسان‌ها به شمار می‌روند، به همین دلیل باید مردم صرفه‌جویی را به اصلی اساسی در زندگی تبدیل کنند تا با استفاده بی‌رویه، مشکلاتی جبران‌ناپذیر برای زندگی خود به وجود نیاورند.
به گفته این کارشناس خداوند متعال نعمت‌های بسیار زیادی را به بندگانش عنایت فرموده که باید از تمام این نعمت‌ها بهترین استفاده‌ها شود و هدر نرود چرا که هدر رفتن منابع طبیعی یعنی ناشکری از نعمت‌های بی‌کران خداوند است.
وی اضافه می‌کند: «اسراف و زیاده‌روی در مصرف آب موجب ضرر و زیان بزرگی بر مردم جامعه خواهد شد. این نعمت بزرگ متعلق به همگان است و باید در مصرف صحیح آن کوشا باشند. اگرچه منابع آبی زیادی در کشور وجود دارد اما عدم استفاده صحیح از آنها موجب کاهش ذخایر آبی شده است و این در حالی است که منابع طبیعی کشور فقط متعلق به نسل کنونی نیست و نسل‌های آینده هم باید از منابع طبیعی، منابع آبی، انرژی و... استفاده کنند، هرگونه اسراف و زیاده‌روی حرام و کفران نعمت محسوب می‌شود. به همین دلیل برای محافظت از سرمایه‌های ملی کشور تلاش همگانی، اتحاد مردم و همکاری مردم و مسئولین لازم و ضروری است.»
به گفته این کارشناس اجتماعی منابع طبیعی بیت‌المال مسلمین محسوب می‌شود و از آنجا که متعلق به مردم یک سرزمین است باید توسط ساکنان آن به مصرف برسد و مورد بهره‌برداری غیرصحیح و خدای ناکرده دزدی و سرقت قرار نگیرد.
وی ارزش و اهمیت آب را همانند نفت توصیف می‌کند و می‌گوید: «امروزه چاه‌ها و میادین نفتی و گازی از سرمایه‌ها و ثروت‌های یک کشور به حساب می‌آیند و متقابلا منابع آبی، رودخانه‌ها، چاه‌های آب، قنات‌ها، چشمه‌ها و ذخایر آبی متعلق به انسان‌ها هستند و باید در بهره‌برداری و حفاظت از این منابع نهایت استفاده شود.
تمدن‌ها، شهرها، آبادانی‌ها و کارخانه‌ها در کنار مناطق آبخیز ایجاد شده است و باید از این نعمت مهم که در دل خاک به ودیعه گذاشته شده است نهایت نگهداری و حفاظت به عمل آید.»
واقعیت‌ها به زبان آماری
بر اساس اعلام برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد ذخایر آب شیرین بسیاری از کشورهای دنیا در فاصله نیم قرن اخیر به میزان قابل توجهی افت کرده و این موضوع برخی کشورها را به شدت در آستانه شرایط بحران آبی قرار داده است. ایران نیز در فهرست کشورهایی قرار دارد که با کاهش ذخایر آب شیرین روبه‌رو بوده است.
بر طبق گزارش سازمان ملل در سال 1962 میلادی (1341) میزان ذخایر آب شیرین تجدیدپذیر در ایران به ازای هر نفر معادل 5570 مترمکعب بوده که این میزان در سال 2014 میلادی (1393) برای هر نفر به حدود یک هزار و 644 مترمکعب کاهش یافته است. این یعنی در فاصله 52 سال میزان آب شیرین داخلی ایران به ازای هر نفر 3926 مترمکعب کاهش یافته است که کاهشی معادل 71 درصد از کل آب‌های تجدیدپذیر کشور را نشان می‌دهد.
«خسرو ارتقایی» مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران به وضعیت ناخوشایند بارندگی در کشور در ماه‌های اخیر اشاره می‌کند و می‌گوید: «در حال حاضر سدهای پنجگانه استان تهران 170 میلیون مترمکعب آب دارند و روزانه 1/6 میلیون مترمکعب آب از این سدها برای شرب تهران استفاده می‌شود و اگر وضعیت بارندگی در ماه‌های آینده خوب نباشد برای تامین آب تهران به مشکل برمی‌خوریم.»
«مصطفی زرسازی» کارشناس آب نیز در این‌باره می‌گوید: «در حال حاضر با پدیده‌ای به نام مرگ منابع آب زیرزمینی مواجه هستیم چرا که کاهش بارندگی و افزایش دما در سالهای اخیر موجب گسترش خشکسالی در سطح کشور شده و در برخی مناطق میزان آب‌های زیرزمینی به حداقل رسیده است.»
وی اضافه می‌کند: «متاسفانه کاهش ذخایر آبی کشور به بالای 55 درصد رسیده و روز به روز بر شدت کم‌آبی و خشکسالی افزوده می‌شود، اکثر چشمه‌ها خشک شده و ظرفیت آبی رودخانه‌ها و دریاچه‌های کشور پایین آمده است.»
این کارشناس آب تاکید می‌کند: «آمارهای واقعی نشان‌دهنده بحران کم‌آبی در کشور است و زنگ‌های خطر را به صدا درآورده است اما به قول یک ضرب‌المثل قشنگ و با محتوای زبان فارسی که «جلوی ضرر از هر جا گرفته شود منفعت به حساب می‌آید» می‌توان جلوی این بحران را گرفت فقط کافی است که از آب مصرف بهینه و اصولی شود و از زیاده‌روی، اسراف و هدر رفتن آن جلوگیری شود.
برای این منظور باید با برنامه‌ریزی و تدوین یک برنامه جامع ملی از منابع آب کشور حفاظت شود و از ورود آب‌های آلوده به چرخه طبیعی جلوگیری به عمل آید، همچنین فرهنگ صرفه‌جویی و حساسیت عمومی نسبت به حفاظت کیفی منابع آب را در جامعه افزایش داد. افزایش سطح آگاهی، بسیج عمومی، تشویق مردم به صرفه‌جویی در آب و مبارزه با آلودگی از مهم‌ترین راه‌های حفظ منابع طبیعی در کشور است که با مشارکت مردم و مسئولین این هدف محقق خواهد شد.»
تیشه به ریشه نزنیم
انسان برای انجام فعالیت‌های خود به آب‌های شیرین نیاز دارد. آب شیرین نه یک منبع جهانی، بلکه منبعی منطقه‌ای محسوب می‌شود که در حوزه‌های آبخیز خاصی از جهان قابل دسترس است.
میزان حجم آب دنیا 1386 میلیارد کیلومترمکعب است که از این میزان کمتر از 3 درصد آن آب شیرین است. میزان متوسط بارندگی در جهان 865 میلیمتر و در ایران 250 میلیمتر است یعنی متوسط بارندگی‌های ایران کمتر از یک سوم متوسط بارندگی جهان است. سهم مصرف آب شرب و بهداشتی در جهان 8 درصد و در ایران 6 درصد است. سهم مصرف آب کشاورزی در جهان 70 درصد و در ایران 92 درصد است و سهم صنعت و سایر مصارف در جهان 22 درصد و در ایران 2 درصد است.
پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که جمعیت ایران در سال 1400 به 90 میلیون نفر خواهد رسید و مقدار آب مورد نیاز 130 میلیارد مترمکعب خواهد بود که تامین این میزان آب از منابع تجدیدپذیر آبی کشور امکان‌پذیر نخواهد بود.
در ایران روش‌های تامین آب از طریق سفره‌های آب زیرزمینی، چاه، قنات، چشمه و آب‌های سطحی صورت می‌گیرد و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی مشکلات جدی در کشور پدید آورده است. به همین دلیل در بسیاری از نواحی کشور سطح سفره‌های آب زیرزمینی افت کرده و با توجه به خشکسالی‌های اخیر، افزایش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی تشدید شده و خسارت‌های غیرقابل جبرانی را بر منابع آبی زیرزمینی کشور وارد آورده است.
«علیمراد اکبری» معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی یکی از دلایل کاهش منابع آبی کشور را حفر چاه‌های غیرمجاز عنوان می‌کند و می‌گوید: «در حال حاضر نیمی از 800 هزار حلقه چاه موجود در کشور غیرمجاز هستند. وی هشدار می‌دهد که اگر جلوی چاه‌های غیرمجاز گرفته نشود و ذخایر آب زیرزمینی مورد غارت قرار بگیرد کشور با بحران فرونشست مواجه شده و ایجاد چاله‌های بزرگ حتی پایتخت را در معرض خطر قرار خواهد داد.
کارشناسان محیط زیست معتقدند نحوه مدیریت آب‌های تجدیدپذیر در ایران به گونه‌ای بوده که انگار داریم تیشه به ریشه خودمان می‌زنیم و با مصرف بی‌رویه از این آب‌ها بحران محیط زیست و کم‌آبی را به جلو می‌اندازیم!
بر طبق آمارهای وزارت نیرو در حال حاضر کل آب‌های تجدیدپذیر کشور در هر سال 78 میلیارد مترمکعب است ولی برداشت ما 96 میلیارد مترمکعب است.
مصطفی زرسازی کارشناس «آب» در این‌باره می‌گوید: «هر کس در زندگی خصوصی خود به خوبی می‌داند که چگونه در مصرف آب صرفه‌جویی کند مثلا در زمینه مسواک زدن، حمام، شستن میوه و سبزی، ظرف‌ها، آبیاری باغچه‌ها و... اما مسئله مهم اینجاست که در کنار آموزش مردم به استفاده صحیح از آب باید نحوه مدیریت آب در ایران هم به سمت و سوی صحیحی هدایت شود. به طور مثال پساب‌های شهری و صنعتی و کشاورزی بازیافت و دوباره در چرخه مصرف قرار گیرند. همین کاری که برخی از کشورها می‌کنند و تا 7 یا 8 بار پساب‌های شهری و صنعتی و یا کشاورزی را بازیافت می‌کنند.
از سوی دیگر در استفاده از منابع آب زیرزمینی هم دقت کامل به عمل آید تا با کاهش ناگهانی این‌منابع پرارزش مواجه نشویم.»در هر صورت بحران کم‌آبی در کشور مسئله‌ای جدی است که نیاز به برنامه‌ریزی جامع و هدفمندی دارد، آب عامل کلیدی توسعه پایدار به حساب می‌آید و امروزه در جهان مهم‌ترین مولفه قدرت اقتصادی و سیاسی است. با به هدر ندادن آب و مصرف بهینه آن می‌توان کاری کرد و چاره‌ای اندیشید که از این مکانیزم قدرت در معادلات بین‌المللی و چانه‌زنی‌های آینده منطقه بهره برد ، منطقه‌ای که در سالهای آینده شاهد جنگ‌های متعدد بر سر منابع آبی خواهد بود!