پرسش:
محاسبه نفس چیست و راهکارهای انجام آن کدام است؟
پاسخ:
یکی از دستورات بسیار سازنده و مفید اسلام، حسابرسی نفس است. محاسبه نفس و حسابرسی از خود، یکی از بهترین راههای رشد و کمال است.
پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: «حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا، و زنوها قبل ان توزنوا و تجهز و اللعرض الاکبر» پیش از آنکه به حساب شما برسند، خود را محاسبه کنید. و قبل از آنکه (اعمال) شما را در میزان قرار دهند، آن را وزن کنید و خود را برای حسابرسی بزرگتری آماده سازید. (بحارالانوار، ج 10، ص 73)
روح آدمی ظرفیت بسیار والایی دارد و در صورت استفاده بهینه از این ظرفیت و به فعلیت رساندن استعدادها، به قدرت‌ها و مقامات بسیار بلندی خواهد رسید. این قابلیت و توانایی در وجود همه هست اما با حسابرسی و محاسبه نفس آشکار می‌شود و تجلی می‌یابد. بنابراین بر اثر محاسبه، انسان با وضعیت خود آشنا می‌شود و چنانچه ضعف و نقصی مشاهده کرد درصدد اصلاح آن برمی‌آید. این نکته را امام علی(ع) چنین بیان می‌فرماید: «ثمر‌ه المحاسبه، صلاح النفس» نتیجه محاسبه، اصلاح شدن نفس انسان است (شرح غرر‌الحکم، ج 3، ص 334)
همچنین امام کاظم(ع) در این رابطه می‌فرماید: «لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم، فان عمل حسنان استزاد الله و ان عمل سیئا استغفرالله منه و تاب‌الیه» از ما نیست کسی که هر روز به حساب خود نرسد تا اگر کار نیکی کرده از خداوند توفیق بیشتر آن را بخواهد، و اگر کار بدی انجام داده است از خداوند طلب بخشش کند و توبه نماید. (اصول کافی، ج 2، ص 453)
در محاسبه هرچیز ابتدا سود و زیان آن بررسی می‌شود. که این کار گاهی قبل از عمل و انجام کار و زمانی پس از عمل و انجام کار صورت می‌گیرد. مثلا برای انجام یک معامله ابتدا سود و زیان آن مورد بررسی قرار می‌گیرد و در صورت مفید و سودمند بودن به انجام آن اقدام می‌شود، همچنان که پس از انجام معامله مجددا سود و زیان آن محاسبه می‌شود، تا در صورت زیان از تکرار آن جلوگیری شود. محاسبه نفس نیز چنین است. یعنی حسابرسی از خود گاهی قبل از عمل و زمانی بعد از عمل می‌باشد.
راهکارهای حسابرسی از نفس
حسابرسی از نفس شامل پنج راهکار مرحله‌ای است که به ترتیب عبارتند از:
1- مشارطه
مشارطه به معنای شرط‌گذاری با دیگران یا با خود است و هنگامی که انسان با خود عهد و پیمان ببندد که سرمایه‌های مادی و معنوی را که خداوند در اختیار او قرار داده است، در جهت اصلاح و تکامل خود بکارگیرد می‌گوییم مشارطه (شرط‌گذاری با خود) کرده است.
مرحوم فیض کاشانی در کتاب محجه البیضاء، ج 8، ص 152 می‌نویسد:
«سزاوار است پس از آنکه انسان نماز صبح را خواند، مدتی قلب خود را از توجه به امور مختلف باز دارد تا با خود شرط و پیمان کند، پس خطاب به نفس خود کند و بگوید: من سرمایه ای جز عمر ندارم، اگر این هم از دستم برود، سرمایه‌ام را از دست داده‌ام و دیگر قدرت تجارت و به دست آوردن سود نخواهم داشت، و امروز روز جدیدی است که خداوند به من مهلت داده و مرگم را به تاخیر انداخته و این نعمت را به من داده است. اگر جان مرا گرفته بود، آرزو می‌کردم که یک روز دیگر مرا به دنیا بازگرداند تا در آن کار خیری انجام دهم. حال چنین فکر کن که تو مرده‌ای و  از خداوند تقاضای بازگشت نموده‌ای و خداوند تو را بازگردانده است. پس بکوش تا امروز را ضایع نسازی. (محجه البیضاء، ج 8، ص 152)
آری این نمونه‌ای از مشارطه بود، اما به طور کلی انسان می‌تواند از مجموعه فضائل و رذایل برحسب اولویت هر روز بایدها و نبایدهای خود را انتخاب و با خود مشارطه نماید.
 ادامه دارد