شیوه‌های تقویت فرهنگ کتاب و کتابخوانی در سبک زندگی اسلامی (بخش دوم)
مشعل فروزان کتاب بر تارک زندگی اسلامی(گزارش روز)
رهبر معظم انقلاب امام خامنه‌ای در صبح روز دوشنبه مورخ ۴۱/۰۱/۴۹ در دیدار ائمه‌جمعه سراسر کشور درمورد سبک زندگی و عادات و روش‌های خوب زندگی به اهمیت کتابخوانی اشاره کرده‌اند و فرمودند: «یک مسئله در همین سبک زندگی و عادات و روش‌های خوب زندگی، مثلاً حالا کتابخوانی. این خیلی مهم است که ما مردم را، جوان‌ها را وادار کنیم به کتابخوانی. کتاب خواندن خیلی مهم است؛ کتاب خوب را هم معرفی کنید. حتی بنده تصور می‌کنم -حالا البتّه این را باید آقایانی که مسئول هستند، جوانبش را بررسی کنند- و فکر می‌کنم خوب است که محل‌های نماز جمعه، مرکز نمایش کتاب‌های خوب و کتاب‌های روز و کتاب‌های مطلوب باشد؛ که بیایند ببینند این کتاب‌ها هست، اگر می‌خواهند از همان جا یا از جای دیگر تهیّه کنند. مردم را وادار کنیم به کتابخوانی؛ نخبگان را وادار کنیم به تولید کتاب؛ اینها یک چیزهایی است که لازم است.»
-کتابخانه لوکس و آخرین مدل برای خانه‌مان سفارش می‌دهیم. بعد به فکر پر کردن قفسه‌هایش با مجموعه کتاب‌های نفیس می‌افتیم. جلد فلان و بهمان، زر‌کوب و چنین و چنان! کتابخانه می‌شود یک دکور. سال تا سال هم به سراغ کتاب‌هایش نمی‌رویم.
-کتاب می‌خریم، یک‌بار می‌خوانیم و بعد قایمش می‌کنیم. حاضر نیستیم دست به دست بچرخانیم.چون هنوز در حفظ امانت و نگهداری از کتاب مشکل داریم.
-برای تشویق فرزند دانش آموزمان حاضریم تا هر مبلغی جهت خرید عروسک و هدایای فانتزی هزینه کنیم، اما هنوز برایمان جا نیفتاده که بهترین هدیه کتاب است و می توانیم به یکدیگر کتاب هدیه داده و کتاب هدیه بگیریم.
-کتاب‌های سرگرمی را با ولع می‌خوانیم اما نمی‌خواهیم در کنار این کتاب‌های تفننی یک سیر مطالعاتی از کتاب‌های تخصصی برای خودمان در طول یک فصل در نظر بگیریم.
کتابخوانی افضل عبادات است
شکی نیست که کتاب و کتابخوانی در سبک زندگی اسلامی جایگاه بسی ویژه و والایی دارد، اما متاسفانه آنطور که انتظار می‌رود هنوز در بین اقشار مختلف جامعه ما جا نیفتاده است.
حجت‌الاسلام علیرضا روحی نماینده ولی‌فقیه در پایگاه بسیج مالک اشتر تهران بزرگ با اشاره به اهمیت کتابخوانی در مکتب اسلام به گزارشگر کیهان می‌گوید: «اسلام با اقرا باسم ربک الذی خلق به پیامبر اعظم(ص) نازل شد. بارها در جای‌جای احادیث آمده که ارزش مطالعه و علم آموزی آنچنان بالاست که افضل عبادات محسوب می‌شود. برای مثال در شب‌قدر هیچ چیز هم ردیف عبادت قرار نمی‌گیرد به جز مطالعه و کسب علم. یکی از آثار مطالعه و تفکر این است که عوامل پیروزی و کامیابی و نیز شکست انسان مشخص و تبیین می‌گردد، لذا دشمنان نمی‌توانند انسان آگاه و با بصیرت را فریب داده به وادی شکست بیندازند.»
این کارشناس مسائل فرهنگی درباره اهمیت مراکز عبادی نظیر مسجد و جایگاه‌های نمازجمعه در ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی می‌گوید: «این قبیل مراکز با همکاری همه اقشار جامعه، خیرین و نهادهای مختلف می‌توانند گام‌های موثری در ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی برداشته و تسهیلات خوبی در این زمینه ارائه دهند. البته آن چیزی که به مطالعه ما ارزش و اهمیت می‌دهد این است که مطالعه در مسیر صحیح قرار بگیرد. مراکزی چون مساجد و جایگاه‌های نماز جمعه می‌توانند با تخفیف کتاب‌های خوب و تاثیر‌گذار را در اختیار مشتاقان مطالعه و کتابخوانی قرار دهند. کتابخوانی زمانی سودمند است که در مسیر تکاملی و اهداف درست انسان باشد. بنابراین مراکز عبادی با نشان دادن راه‌های صحیح می‌توانند هم ترویج کتابخوانی کرده وهم کتاب‌خوان‌ها را در مسیر صحیح سیر مطالعاتی هدایت کنند. در زمان پیامبراعظم(ص) هم مسجد تنها مرکز عبادت محسوب نمی‌شد. روایت است که پیامبرگرامی اسلام(ص) به مسجدی وارد شدند،یک گروه مشغول عبادت و گروه دیگری مشغول علم و تحصیل بودند. ایشان فرمودند: «در میان گروهی که مشغول مطالعه و علم آموزیند، می‌نشینم.من مبعوث شدم که مردم را به علم و دانش و تحصیل هدایت کنم.»
در روایت دیگری داریم که مردی از انصار به محضر رسول خدا(ص) رسیدند. از ایشان سوال کرد: «در تشییع مسلمانی شرکت کنم و یا در مجلس مطالعه و درس؟»رسول الله(ص) پاسخ فرمودند: «اگر برای شرکت تشییع جنازه کسانی هستند، شما مشغول مجلس علمی خود باشید.آیا نمی‌دانید که حضور در مجالس علمی ثوابش از هزار روز روزه، هزار حج واجب، جهاد غیرواجب و...بیشتر است. خیر دنیا و آخرت علم است. (بحار‌الانوار جلد 1 صفحه 204).»
افزودن کتاب به سبد خانوار
حجت‌الاسلام علیرضا روحی با اشاره به هزینه‌های اضافی و زیانبار خانواده‌ها برای برخی اقلام خوراکی نظیر نوشابه‌ها می‌گوید: «همه ما می‌دانیم که برخی اقلام خوراکی نظیرنوشابه‌ها تا چه اندازه به سلامت جسممان آسیب می‌رسانند، با این وجود باز هم برایش پول هزینه می‌کنیم و حاضر نیستیم که همین هزینه را به خرید کتاب در سبد خانوار اختصاص دهیم. اگر می‌خواهیم مطابق سبک زندگی اسلامی روزگار بگذرانیم باید به این نکات ریز و در عین حال مهم و راهگشا دقت نظر داشته باشم.»
وی ادامه می‌دهد: «مساجد با آن ظرافت‌ها و ظرفیت‌هایی که دارند، مرکز بصیرت‌بخشی و آگاهی به مردم هستند. در صدر اسلام نیز چنین بوده است. ترفندهای دشمنان را برملا کرده و مردم را از در افتادن به وادی انحراف و شکست نجات می‌دهد. چه ابزاری می‌تواند بهتر از کتاب و مطالعه در مسیر آگاهی بخشی و بصیرت‌افزایی مفید و موثر واقع شود؟»
نماینده ولی فقیه در پایگاه مالک اشتر احیا و برگزاری مسابقات کتابخوانی را که در دهه‌های اول انقلاب در مساجد پر رونق بوده‌اند، از ضروریات دانسته و می‌گوید: «می‌توان با همکاری خیرین و نهادها بودجه‌ای تامین کرد و کتاب‌های خوب را با تخفیف در اختیارمسجدی‌ها و علاقه‌مندان به مطالعه قرارداد. ضمن اینکه با برگزاری مسابقه کتابخوانی در مسجد و اختصاص دادن هدایای مادی و معنوی به برندگان شور و شوقی دو چندان را برای مطالعه در مسجد رقم زد.»
نیمی از کتاب‌های اهدایی در انبار مسجد!
رودابه جان‌نثاری یک دانشجو درباره امکانات کتابخانه مسجد محله‌شان توضیح می‌دهد: «فضای مسجد خود به خود یک نوع اعتماد در خانواده‌ها برای حضور فرزندانشان در کتابخانه مسجد ایجاد می‌کند. بنابراین این فضا که مورد اعتماد مردم هست می‌تواند بهترین جایگاه را در دل خانواده‌ها و جوانان در زمینه ترویج فرهنگ کتابخوانی به دست آورد. چنانچه بخواهیم خیلی از مسائل زندگی به سبک اسلامی را در جامعه نهادینه کنیم، باید از خانواده‌ها، فرزندان و بانوان آغاز کنیم.»
وی مشکلات و نواقص کتابخانه مسجد محله خود را این‌گونه برمی‌شمرد: «به روز نبودن کتاب‌های مسجد محله، نبود قفسه به میزان کافی به‌طوری که نیمی از کتاب‌های اهدایی هم‌محله‌ای‌ها در انبار مسجد نگه داشته می‌شود و نیز نبود کتابداری متخصص که بتواند راهنمایی تخصصی خوبی ارائه دهد،همگی از مشکلات قابل لمس کتابخانه مسجد محله‌مان به شمار می‌آیند.»
وی ادامه می‌دهد: «مردم محله و منطقه ما می‌خواهند نذر کتاب داشته باشند و از هر اقدامی در زمینه اهدای کتاب چه به صورت اهدای کتاب‌های دست دوم و چه به صورت پرداخت هزینه جهت تهیه کتاب استقبال می‌کنند، اما در کل هماهنگی و اطلاع‌رسانی چندانی صورت نمی‌گیرد. نمی‌دانند واقعا چطور و از چه کانالی می‌توانند کتاب‌های خود را به کتابخانه مسجد برسانند؟ کتابخانه کتابدار مشخصی ندارد و تنها در ساعات اقامه نماز دقایقی به وسیله یکی از نمازگزاران آن هم داوطلبانه اداره می‌شود.»
ایجاد ساز و کار واحد بین نهادهای متولی
چندی پیش محمدرضا جعفری معاون آموزش و پژوهش کانون‌های فرهنگی هنری مساجد کشور اعلام کرد: «کانون‌های فرهنگی هنری مساجد کشور در کنار بیش از 10 هزار باب کتابخانه فعالیت‌های متعددی را در زمینه‌های علوم قرآنی، آموزشی، مطالعاتی، پژوهشی، عفاف و حجاب دنبال می‌کنند. کانون‌های مساجد با احیای کارکردهای فرهنگی و تبلیغی زمینه حضور اثرگذار مردم و جوانان را در مساجد فراهم کرده‌اند که امر بسیار مهمی است. در حال حاضر بیش از دو میلیون نفر از امکانات، فعالیت‌ها و برنامه‌های کانون‌های فرهنگی هنری مساجد کشور بهره می‌برند.»
روشن است که علی‌رغم همه تلاش‌ها جمعیت دومیلیونی آن هم با کتابخانه‌هایی با ساز و کار نه‌چندان به روز نمی‌توانند پاسخگوی انتظارات ما از کتابخانه‌های مساجد سراسر کشور باشد. اما در مسیر تقویت کتابخانه‌های مساجد چه چالش‌هایی پیش رو داریم که تا کنون لاینحل باقی مانده‌اند؟!
حجت‌الاسلام جلال نوری کارشناس فرهنگی به روشنی و با یک دقت نظر به سه چالش عمده در مسیر تقویت کتابخانه‌های مساجد اشاره کرده و در گفت‌و‌گو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «اولین چالشی که به ذهن می‌رسد این است که ما متاسفانه هنوز نتوانسته‌ایم مسجد را به فضای عمومی‌تری تبدیل کنیم. مسجد باید محل تردد افراد مختلف از هر نوع گرایش باشد .نباید این طور تلقی شود که مسجد صرفا برای قشر فوق‌العاده مذهبی و حزب‌اللهی است. هر چه‌حضور مردم بیشتر شود، باز خورد فعالیت‌های فرهنگی نیز بیشتر خواهد شد.»
وی در تبیین چالش مهم دیگری که سد راه ترویج کتابخوانی و تقویت کتابخانه‌های مساجد است، می‌گوید: «ساز و کار دستگاه‌های فرهنگی حوزه کتاب و مساجد فرق دارد. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور متولی حمایت از کتابخانه‌های عمومی کشور است. در صورتی که کتابخانه‌های مساجد زیر نظر کانون‌های فرهنگی هنری مساجد اداره می‌شوند.این باعث شده که کتابخانه‌های عمومی مساجد از یک ساختار اداری بی‌بهره باشند. کتابدار متخصص حقوق و بیمه می‌خواهد که از این لحاظ کتابخانه‌های مساجد چون مورد حمایت قرار نمی‌گیرند، محروم مانده‌اند.»
این کارشناس فرهنگی درباره چالش سوم پیش روی کتابخانه‌های مساجد توضیح می‌دهد: «در حال حاضر سراهای محلات نیز کتابخانه دایر کرده‌اند. این نمی‌شود که شهرداری همه فعالیت‌های فرهنگی و هنری را زیرمجموعه خود دانسته ومسجد را فقط و فقط برای عبادت بدانند. سرای محلات باید تعاملشان را با مساجد بیشتر کنند. حرف اصلی این است که همه دستگاه‌هایی که در فعالیت‌های فرهنگی دخیل هستند از جمله: ارشاد، نهاد کتابخانه‌ها، اوقاف، سرای محلات و... همه دست به دست هم بدهند و ساز و کار فرهنگی مناسب با مساجد را داشته باشند .البته برخی مساجد هستند که به دلیل موقعیت سوق‌الجیشی مناسبی که دارند، کارکرد فرهنگی‌شان در وضعیت خوبی است و کارنامه پرباری هم دارند، اما عمده مساجد نیاز به نیروی کتابدار متخصص و حمایت دارند. برای مساجد هنوز ساز و کار حرفه‌ای کتابخانه‌ای شکل نگرفته است.»
حجت‌الاسلام جلال نوری در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «ما می‌توانیم از شگردهای مختلفی برای جذب جوانان به کتابخانه‌های مساجد بهره بگیریم و این مهم نیازمند هماهنگی و همکاری دستگاه‌های فرهنگی مختلف است که در تبیین چالش سوم به آن اشاره داشتم. برای مثال شهرداری می‌تواند در ایام نزدیکی به کنکور چند سری کتاب‌های تخصصی کنکور را به کتابخانه مسجد محله اهدا کند تا جوانان با انگیزه درس خواندن بیش از پیش جذب فضای کتابخانه مساجد شوند .سپس اندک اندک زمینه گرایش مطالعات غیردرسی را در این فضا برای جوانان فراهم آورند.»