نگاهی به شیوه‌های موثر تشویق در سبک زندگی اسلامی(بخش‌پایانی)
تشویق سازنده /تضمین موفقیت(گزارش روز)
فریده شریفی
از محبت تلخ‌ها شیرین شود
از محبت مس‌ها زرین شود
از محبت خارها گل می‌شود
از محبت دردها شافی شود
...
تشویق، محبت و مهربانی همچون سرود خوش‌الحانی است که وقتی نواخته می‌شود همه با گوش جان آن را می‌شنوند، و به آن پاسخ مثبت می‌دهند.
کسی که با تشویق و آداب تربیتی پسندیده و نیک‌پرورش یابد به دنبال سازندگی شکوفایی و خلق دنیایی بهتر می‌رود و از جمود و ایستایی دوری می‌کند.
مبحث تشویق از مباحث و روش‌های مفید و موثر تربیت است و بهره‌گیری از آن در راه علم آموزی و تربیت نتایج درخشانی به همراه داشته است.
در مورد تشویق و تنبیه مطالعات زیادی توسط روانشناسان صورت گرفته است و این مطالعات نشان می‌دهد که اثر تشویق بیشتر از تنبیه است و تا جایی که ممکن است باید از تنبیه خودداری شود زیرا تنبیه عوارض ناخوشایندی را دربردارد.
کودکانی که در مدرسه مورد تنبیه قرار می‌گیرند از یک طرف دچار مشکلات عاطفی و اختلالات رفتاری می‌شوند و از سوی دیگر قدرت یادگیری آنان کاهش می‌یابد و تصوری که از مدرسه و معلم در ذهن آنان ایجاد می‌شود تصوری منفی و توام با بدبینی و عدم اطمینان است.
در روانشناسی نوین اعتقاد بر این است که تنبیه نه تنها مشکلی را حل نمی‌کند بلکه ناسازگاری‌هایی در رفتار کودک به وجود می‌آورد که جبران آن به راحتی امکان‌پذیر نیست.
در حالی که با تشویق و ترغیب می‌توان در کودکان کوچک، روحیه و انگیزه‌ای بزرگ ایجاد کرد و آنان را به مسیر رشد، شکوفایی و بالندگی راهنمایی و هدایت کرد.
تشویق از نظر اسلام
اسلام دین تعلیم و تربیت، دین ارشاد و راهنمایی است و بهترین شیوه تربیتی را تشویق و ترغیب می‌داند. قرآن کریم پر است از بشارت و انذار ولی بر تشویق بیش از تنبیه تاکید شده است.
در آیات مختلف خداوند می‌فرماید: «ای پیامبر به کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند بشارت بده که جایگاه آنان در قیامت، باغ‌هایی است که نهرهای آب در آن جاری است و...»
امام‌حسن‌مجتبی(ع) وقتی می‌خواست فرزندان خود را به علم ترغیب کند خطاب به آنها می‌گوید: در کسب علم و دانش بکوشید چرا که شما کودکان امروز و امیدهای آینده این اجتماع هستید.
امام‌علی(ع) نیز از طریق تشویق و ترغیب به کودکان شخصیت می‌داد و معتقد بود با شخصیت دادن به کودکان می‌توان آنان را در مسیر تربیت صحیح و مطلوب قرار داد.
و زمانی که مردی از رفتار ناپسند فرزند خود به حضرت علی(ع) شکایت کرد حضرت فرمود: او را تنبیه‌بدنی نکن بلکه با او قهر کن. اما قهر را طولانی نساز.
اسلام سفارش می‌کند که کودکان با نمونه‌ها و الگوهای عملی آشنا و راهنمایی شوند و هنگامی که فرزندان رفتارهای شایسته و مبتنی بر عقل و منطق والدین خود را مشاهده کنند در مسیر صحیح تربیت و تعلیم قرار خواهند گرفت و از راه لغزش و گناه دور خواهند شد.
البته هدف اسلام این نیست که کودک در یک فضای تربیتی ساختگی و بدون دغدغه خاطر تربیت شود و فقط با جنبه‌های خوشایند و شریف زندگی آشنا شود. چرا که زندگی پر از فراز و نشیب و ناملایمات است و کودک را باید با آنها آشنا کرد تا در مسیر زندگی با صبر و عقل و درایت و آگاهی کافی با مشکلات مواجه شود.
از نظر اسلام تشویق افراد را در مسیر پیشرفت و بهبود قرار می‌دهد و به آنان کمک می‌کند که با اعتماد به نفس مسیر صحیح را انتخاب کنند.
فتبارک الله احسن الخالقین
آفرین برخداوند که بهترین آفرینندگان است. «قاسم جعفری» عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با خبرنگار کیهان تاکید می‌کند، خداوند هنگامی که انسان را خلق کرد به خودش هم آفرین گفت چرا که بهترین خلق را انجام داد و انسانی آفرید که او را نماینده خودش در روی زمین کرد و از روح خودش در او دمید.
به گفته این نماینده مجلس همین آیه نشان می‌دهد که تشویق در کلام خداوند هم جاری است و عاملی مهم و تاثیرگذار است.
وی به بیانات رهبر معظم انقلاب درباره اقدامات تشویقی، ایجابی و فرهنگی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: همان‌طور که مقام معظم رهبری فرمودند تشویق، ترغیب و اقدامات فرهنگی ایجابی موجب بارور شدن استعدادها و خلاقیت‌ها می‌شود و نتیجه آن کسب فضایل اخلاقی است.
جعفری اضافه می‌کند: تشویق عامل مهمی در رشد، تعالی وهدایت دانش‌آموزان است اما اینکه چه چیزی هم به عنوان مشوق ارائه شود مهم است باید با نگاه روان‌شناختی و جامعه شناختی مشوق‌هایی را انتخاب کرد که تاثیرگذار باشد و نوجوانان را در مسیر تکامل و تعالی قرار دهد.
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی همچنین به نقش معلم، کتب درسی و متون تربیتی هم اشاره می‌کند و می‌گوید: اگر دانش‌آموزان از نظر کادر آموزشی و تربیتی به معلمان نمونه و الگو دسترسی داشته باشند و کتاب‌ها و منابع درسی که از آنها استفاده می‌کنند مناسب و غنی از فرهنگ اسلامی باشد می‌توانند گام‌های سریعی در جهت رشد و شکوفایی بردارند.
تشویق و تکریم برای پرورش و تربیت انسان‌ها ضروری است و مکتب انسان‌‌ساز اسلام و آموزه‌های ائمه بر این ویژگی تاکید فراوانی دارد.
امام علی(ع) از طریق تشویق و شخصیت دادن به کودک، انگیزه تحصیل علم را در آنها زنده می‌کرد و این یکی از راه‌های استفاده از عواطف و احساسات کودکان است.
چه کسانی می‌توانند دانش‌آموزان را
تشویق نمایند؟
مهم‌ترین شخصی که می‌تواند دانش‌آموزان را تشویق کند معلمان هستند. آموزگار باید توانایی و استعداد دانش‌آموزان را ارزیابی نموده و بر طبق آن به تشویق و پاداش دادن به دانش‌آموزان مبادرت کند. «معصومه طاهریانپور» کارشناس مسائل اجتماعی دراین‌باره می‌گوید: وقتی کودک پا به مدرسه می‌گذارد با یک محیط فرهنگی جدید و مربیان جدید مواجه می‌شود که تا مدت‌ها این فضای فرهنگی جدید در کودک تأثیر می‌گذارد و تلاش می‌کند خود را با محیطی که با خانه و خانواده‌‌اش متفاوت است تطبیق دهد.
به گفته این کارشناس، کودکان در محیط مدارس متوجه می‌شوند که دیگر از ناز و نوازش‌ها و محبت‌های پدر و مادرشان خبری نیست و تنها در صورتی می‌توانند از محبت و تشویق معلمان خود بهره ببرند که رفتار مناسب داشته باشند و تکالیف را به موقع تحویل دهند. به همین دلیل الگوهای رفتاری کودکان کاملا تفاوت می‌کند و سعی در کسب رفتارها و الگوهایی می‌کنند که زمینه سازگاری، مطابقت و مورد محبت قرار گرفتن آنان را فراهم سازد.
وی می‌گوید: پس از معلمان، مدیران و معاونان نیز با مشاهده رفتارهای نیک و اخلاق پسندیده دانش‌آموزان می‌توانند برای آنها جوایزی تهیه کنند و هر هفته یا هر ماه سر صف به دانش‌آموزان اهدا کند. به گفته این کارشناس مسائل اجتماعی، تشویق و ترغیب اگر در زمان و مکان مناسب و با در نظر گرفتن ویژگی‌های مخصوص به خود صورت گیرد می‌تواند هم در دانش‌آموز تشویق شونده تاثیرگذار باشد و در او انگیزه اشتیاق و خلاقیت ایجاد کند و هم در دیگر دانش‌آموزان انگیزه رقابت، تحرک و پیشرفت به وجود آورد.
طاهریانپور در عین حال یادآوری می‌کند که تشویق یک دانش‌آموز نباید موجب تنبیه فرد یا گروهی باشد چرا که سبب کینه‌توزی و انحراف دیگر دانش‌آموزان می‌شود.
نقش تشویق در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان
«علیرضا رفیعی» که دارای دو فرزند در مقطع دوم و چهارم ابتدایی است در پاسخ به سؤال ما درباره نقش تشویق در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان می‌گوید: به عقیده من تشویق دانش‌آموزان از سوی معلمان آنقدر مهم و ضروری است که روی رفتارهای دیگر کودکان هم اثر می‌گذارد و باعث تقویت درسی آنان می‌شود و در آنها انگیزه و اشتیاق برای فعالیت‌های دیگر نیز به وجود می‌آورد.
به گفته وی تشویق بهتر است برای پسر و دختر متفاوت باشد و خصوصیات اخلاقی و روانی آنها در نظر گرفته شود. به طور مثال برای پسران اسباب‌بازی‌های ورزشی، رزمی و... تهیه شود و برای دختران اسباب‌بازی‌های دخترانه و ظریف در نظر گرفته شود.
رفیعی به مسئله صبر و تحمل و فداکاری معلمان هم اشاره می‌کند و می‌گوید: تشویق دانش‌آموزان سبب رشد و پیشرفت کودکان می‌شود اما این مسئله بستگی به روحیه و رفتار معلمان هم دارد و مربیانی که با صبر و تحمل و دلسوزی امر تعلیم و تربیت را انجام می‌دهند نتیجه بهتری دریافت می‌کنند. وی اضافه می‌کند: معلم می‌تواند با گفتن سخنان محبت‌آمیز و حتی با نگاه‌های حاکی از رضایت و صمیمیت چنان انگیزه و اشتیاقی در دانش‌آموزان ایجاد کند که جوایز مادی هیچ‌وقت جای آن را نمی‌گیرند. این پدر همچنین یادآوری می‌کند که یک معلم و مربی نباید هیچ‌گاه به دانش‌آموز و عده پاداش و جایزه بدهد ولی این تصمیم را به زمان دیگر موکول کند و یا احیانا فراموش کند چون تأثیری که می‌گذارد بدتر از هر نوع تنبیه است و کودک فکر می‌کند که اگر بار دیگر تکالیفش را به موقع انجام دهد و کار شایسته‌ای مرتکب شود باز هم با بدقولی مواجه می‌شود بنابراین از انجام آن منصرف می‌شود.رفیعی می‌گوید: خود من بشخصه تلاش می‌کنم زمانی برای فرزندانم پاداش و جایزه تعیین کنم که مطمئن باشم از عهده آن برمی‌آیم و بدقولی نکرده باشم چون احساس اطمینان و اعتماد فرزندانم به من خدشه‌دار خواهد شد.
تشویق از دیدگاه اندیشمندان
با توجه به اینکه مقوله تعلیم و تربیت از مباحث بسیار مهم و ضروری آموزش و پرورش است دیدگاه برخی از اندیشمندان و صاحب‌نظران را مورد بررسی قرار می‌دهیم:
«ابن خلدون» معتقد بود که معلم باید تربیت و آموزش کودک را با مهر و محبت و تشویق انجام دهد و از سخت‌گیری و کیفر دادن بپرهیزد زیرا سخت‌گیری نه فقط کودک را از یادگیری و تحصیل دلسرد می‌کند بلکه او را دروغگو و متملق بار می‌آورد و بر رشد جسمی، ذهنی، عاطفی، روانی، اخلاقی و اجتماعی او تاثیر منفی می‌گذارد.
«غزالی» شغل معلمی را شریف‌ترین شغل و بدترین هنر می‌داند و معتقد است که معلم باید با دانش‌آموزان همچون فرزندان خود رفتار کند و به آنها مهر و محبت نماید.
«ابن سینا» نیز خوش‌خلقی را برای معلم ضروری می‌دانست و معتقد بود: معلم باید برای نفوذ در دل کودک بکوشد زیرا بدون داشتن اخلاق و کردار خوب و مناسب نمی‌توان به یادگیری کودکان امیدوار بود.
دکتر «علی قائمی» در کتاب «حدود آزادی در تربیت» می‌نویسد: تشویق در تربیت کودکان بسیار موثر است و باعث رشد و تعالی آنها می‌شود اما در عین حال معتقدیم در برخی موارد از تنبیه به ندرت و به میزان کم می‌توان استفاده کرد.
وی اضافه می‌کند: در برخی موارد، تنبیه به خاطر یک تخلف شرعی است از نظر اسلام ما برای کودکان حد نداریم ولی آن چنان نیست که اگر طفل گناه کبیره‌ای را مرتکب شد از او صرف‌نظر کنیم، مسئله تأدیب و تنبیه در شرع اسلام دارای ضوابط است که باید رعایت شود.دکتر احمد بهشتی نیز در کتاب تربیت کودک در جهان امروز می‌نویسد: آخرین راهی که یک مربی در پیش می‌گیرد تنبیه است آن هم به منظور تکامل کودک، و تنبیه هم از طریق یک قهر زودگذر، ملامت عاقلانه باید صورت گیرد نه انتقام‌جویی و خشونت.همان‌طور که مشاهده می‌شود در گفته‌های بزرگان و اندیشمندان یک نکته برجسته و مشترک وجود دارد و آن این است که تنبیه مردود و مذموم است و تنها در موارد ضروری و آن هم با در نظر گرفتن شرایط و نوع تنبیه باید اعمال شود اما تشویق، ترغیب و تکریم همیشه و همه جا و در مورد همه افراد تأثیرگذار بوده و نتیجه مثبتی از خود به جا گذاشته است.تشویق بهترین و موثرترین شیوه تربیتی است و می‌تواند از کودکان امروز انسان‌های بزرگ و با‌شخصیت فردا را بسازد. به همین دلیل مسئولان و دست‌اندرکاران امر تعلیم و تربیت در کشور باید زمینه‌های تشویق، ترغیب و قدردانی از دانش‌آموزان فعال و با انگیزه را فراهم آورند تا جامعه در مسیر تعالی، پیشرفت و شکوفایی قرار گیرد و انسان‌هایی با اراده، شجاع و باانگیزه عهده‌دار امور کشور شوند.