دلایل آلودگی هوا و راهکارهای درمان آن(بخش پایانی)
هجوم هیولای دود و ربودن هوای پاک(گزارش روز)
گالیا توانگر
پرنده‌های در قفس بی‌حالند. برگ‌های گیاهان در گلدان هم سیاه و دودی شده‌اند. کمی لای در بالکن را باز می‌گذارم تا هوا جابه جا شود و اکسیژنی به ریه پرنده‌ها برود. نیم ساعت بعد که بر می‌گردم یکی از پرنده‌ها کف قفس افتاده و دیگری با ته‌مانده نفس هایش آن یکی را صدا می‌زند.صحنه دلخراش و تکان دهنده‌ای است. می‌روم پای تلفن تا به یکی از بزرگان فامیل که بیماری قلبی هم دارد، هشدار دهم به هیچ وجه امروز بیرون نرود.گوینده خبر تلویزیون دائما از وضعیت هشدار کیفیت هوا سخن می‌گوید. میزان آلودگی هوا در برخی مناطق پایتخت بالای 150 و قرمز شده است. توی راه پله‌ها ولوله‌ای افتاده است.تعجب می‌کنم چون امروز که مدارس تعطیل شده‌اند. صدای بچه‌های همسایه و مادرشان می‌آید.لای در را باز کرده و سلام و علیکی می‌کنم.
-کجا می‌روید بچه‌ها ؟! امروز مدارس تعطیل شده‌اند.
-با ماشین مامان می‌رویم بازار و بعدش خونه خاله !
چه می‌توان گفت؟ این هم حکایت تعطیلی مدارس و بی‌توجهی به هشدارهای هر لحظه.
وقتی از آلودگی هوا بحث می‌شود، منظور به هم خوردن نسبت معمولی اجزاء و عوامل تشکیل‌دهنده هواست. بنابراین، آلودگی هوا عبارت است از رها شدن هر گونه ماده‌ای به اشکال مختلف گاز، مایع و جامد به وسیله انسان در هوا و یا به هر نحوی که توازن اجزاء تشکیل‌دهنده هواسپهر را به هم بزند. کیفیت هوا به متغیرهای متعددی بستگی دارد که شرایط جوی محلی و آلاینده‌های منتشره نیز از آن جمله‌اند. هوا یک متغیر مهم است که آلاینده‌ها و هوا بر روی هم تاثیر متقابل دارند. باران و برف می‌تواند آلاینده‌ها را از هوا شسته و به آب و خاک منتقل کند. هر یاخته (سلول) زنده واکنش‌های شیمیایی و فرآیندهای فیزیکی زیادی برای ادامه حیات، رشد و تکثیر انجام می‌دهد. انجام فرآیندهای زندگی در محدوده نسبتاً کوچکی از عوامل مانند دما، نور، آب و غذا امکان پذیر است. عوامل ناسازگار مانند آلودگی هوا، فشارهای معمولی بر یاخته را آنچنان افزایش می‌دهد که به اختلال در فعالیت آن و در نهایت به مرگ منجر می‌شود. آلودگی هوا می‌تواند بر آنها اثرات بسیار مخربی داشته باشد و انسان،جانوران و گیاهان هم از آسیب‌های آلودگی مصون نمی‌مانند.
تاثیرات وخیم آلودگی هوا بر برگ
درختان و گیاهان
حسن پوربابایی استاد تمام اکولوژی گیاهی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه گیلان در گفت‌و‌گو با گزارشگر کیهان در باب اثرات دامنه‌دار آلودگی هوا بر برگ درختان و گیاهان چهار تاثیر مرگ سلول‌ها و نکروتیک شدن برگ‌ها، کلروز و سایر تغییر رنگ‌ها، رشد غیرطبیعی یا کاهش رشد، اثر آلاینده‌های هوا بر پروسه‌های بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی را نام برده وتوضیح می‌دهد: «اولین نشانه‌های قابل رؤیت روی برگ‌های سالم به صورت خیس خوردن یا کبود شدگی آشکار می‌شود. بخش‌های تحت تأثیر قرار گرفته، خشک شده و خصوصیات سمیت ماده آلاینده به صورت نکروز (بافت میری) ظاهر می‌شود. به عبارت دیگر، بافت‌های گیاهی می‌میرند. شاید بیشترین و شدیدترین نکروز در اثر مسمومیت حاصل از فلوراید باشد و اثر گاز به صورت صدمات قابل رؤیت در حاشیه برگ‌ها و یا نوک برگ‌ها بروز می‌کند. کلروز به معنی از بین رفتن و یا کاهش رنگدانه‌های سبز گیاهی است که منجر به زرد شدن بافت گیاهی می‌شود. کلروفیل از رنگدانه‌های مهم گیاهان است ودر نتیجه از بین رفتن کلروفیل به صورت رنگ پریدگی، از بین رفتن رنگ سبز و زرد شدن ظاهر می‌شود. بافت‌های گیاهی که در اثر مواد آلاینده هوا صدمه می‌بینند، اغلب دارای رنگ مشخصی هستند. رنگ باختگی در اثر دی اکسید گوگرد، زرد شدن در اثر آمونیاک و قهوه‌ای شدن برگ‌ها در اثر فلوراید از جمله اثرات مواد آلاینده است. نقره‌ای یا برنزه شدن سطح زیرین بعضی از برگ‌ها دراثر پان(پی‌ای‌ان) یا همان پروکسی آسیل نیترات نیز قابل ذکراست. همچنین اثر آلودگی هوا می‌تواند به صورت علائم برفکی و یا نقطه نقطه شدن رویه فوقانی برگ نیز آشکار شود.»
وی ادامه می‌دهد: «اگرچه برای کاهش رشد گیاهان در اثر آلودگی هوا دلایل کافی وجود دارد، اما تغییرات رشد نسبت به مواد آلاینده کمتر مورد توجه قرار گرفته است. مثلاً، بررسی‌ها در مورد درخت سرو نقره‌ای نشان داده است که در اثر آلودگی هوا، ایروسل‌های اسید سولفوریک با ذرات هوا باعث رشد غیرطبیعی گیاه شده و رشد طولی را در جوانه‌ها کاهش می‌دهد. گزارشات متعددی در زمینه تأثیر فلوراید، ازن و پان روی فرآیندهای فیزیولوژیکی نظیر فتوسنتز، تأثیر روی روزنه‌ها و تغییرات آن در رابطه با میزان آب و فعالیت‌های متابولیسمی مانند سیستم آنزیمی گیاهان، مراحل سوخت و ساز، ساختمان سلولی و بافت‌های گیاهی وجود دارد. بررسی‌ها نشان داده است که دی اکسید گوگرد بدون اینکه آسیب قابل رؤیتی به جای گذارد، باعث کاهش فتوسنتز در گیاهان می‌شود. نتایج مشابه در مورد پان، ازن، اکسید نیتریک ودر اکسید نیتروژن نیز وجود دارد.»
نقش جنگل کاری بر کاهش آلاینده‌ها
پوربابایی استاد اکولوژی گیاهی در باب ضرورت حفظ پوشش گیاهی برای کاهش آلودگی هوا می‌گوید: «زندگی انسان و انواع جانوران روی زمین به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به گیاهان وابسته است. اکسیژنی که در هوا سپهر وجود دارد در نتیجه فعالیت گیاهان سبز است. گیاهان از نظر اکولوژیکی جزء تولیدکنندگان در زنجیره‌های غذائی اکوسیستم‌ها هستند؛ درختان خود از تصفیه کنندگان هوا بوده و از عوامل مهم کاهش ذرات گرد و غبار به حساب می‌آیند، تا حدی که می‌توان آنها را ریه‌های تنفسی شهرها نامید.»
وی هشدار می‌دهد: «امروزه، آلودگی محیط زیست از مسائل مهمی است که جوامع انسانی با آن مواجه هستند و آلاینده‌ها عامل مهم این آلودگی به شمار می‌روند. آب، خاک و هوا هم به عنوان اجزای مهم محیط زیست در معرض مستقیم آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های صنعتی می‌باشند. بخش مهمی از این آلاینده‌ها در شهرهای بزرگ و در کنار خیابان‌ها، اتوبان‌ها و مسیرهای پر تردد شهری وجود دارند. یکی از راه‌های کاهش این آلودگی، استفاده از گیاهان به عنوان پالاینده محیط زیست در طراحی فضای سبز شهری است. درختان و درختچه‌ها به عنوان یکی از عناصر مهم در فضای سبز شهری علاوه بر پدیده تصفیه هوا و گاهی آب و خاک، باعث جلوگیری از پراکنش صداهای ناهنجار، تلطیف هوا و زیبایی هر چه بیشتر مناطق شهری و صنعتی می‌شود که این خود می‌تواند باعث شادابی روحیه افراد در محیط‌های مختلف شود. آلودگی هوا بر روی گیاهان، اثرات بسیار مخربی دارد و هرچند فضای سبز و پوشش گیاهی از عوامل اصلی مقابله با آلودگی هوا محسوب می‌شود، ولی چنانچه مقدار این آلودگی در هوا افزایش پیدا کند، گیاهان به عنوان موجودات زنده از آسیب مصون نمی‌مانند. بنابراین، در راستای حفظ سلامت عمومی جامعه، سالم نگه داشتن این ریه‌های طبیعی از وظایف اصلی ماست.»
این کارشناس اهل فن درتکمیل صحبت‌هایش در باره نقش جنگل کاری در کاهش آلاینده‌ها با ذکر مصداقی توضیح می‌دهد: « یک تحقیق در سال 1369 مصادف با اوج آلودگی هوا ناشی از سوختن چاه‌های نفت کویت در منطقه عباس آباد دزفول نشان داد که درختان بومی کشور ما یعنی آکاسیا و پده بیشترین مقدار سرب را در خود ذخیره کرده‌اند. همچنین میزان کادمیوم توسط درختان اوکالیپتوس و شیشم بیشتر جذب شده است.
به علاوه، نتیجه این تحقیق نشان داد که جنگل‌کاری با گونه‌های چوبی پده، شیشم و آکاسیا نقش بسیار مهمی در کاهش خسارات ناشی از آلودگی‌های نفتی حاصل از آتش سوزی به دلیل جذب عناصر سمی و فلزات سنگین داشته اند.»
ماراتن ماشین‌ها و موتور سیکلت‌ها
در خیابان‌های پایتخت
در حال حاضر 7 میلیون دستگاه خودرو و موتور سیکلت در خیابان‌های پایتخت در حال تردد هستند که این میزان عملا چند برابر ظرفیت واقعی این کلانشهر یعنی چیزی در حدود یک و نیم میلیون دستگاه خودرو و موتور سیکلت است. از آمار هفت میلیونی حدودا سه‌و‌نیم میلیون دستگاه موتورسیکلت در خیابان‌های تهران تردد دارند. بسیاری از کارشناسان معتقدند افزایش ارتقای کیفیت سوخت و نیز جمع آوری خودروها و موتور سیکلت‌های فرسوده می‌توانند دو راهکار اساسی برای کاهش آلاینده‌های موجود در هوای تهران باشند.با این حال برخی از مسئولان محیط زیست دائما برسر این موضع اصرار دارند که کیفیت سوخت در حد استاندارد یورو4 بوده،خودروهای فرسوده و کاربراتوری و موتورسیکلت‌ها از هر سوختی استفاده کنند، باعث آلودگی هوای پایتخت می‌شود.
سیدمحسن طباطبایی مزدآبادی دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران در باب ارتباط کیفیت سوخت وخودروها و موتور سیکلت‌های فرسوده با افزایش آلاینده‌ها توضیح می‌دهد: «درباره مصرف کارایی سوخت وسایل نقلیه نیز آمار قابل قبولی در دست نیست. مطابق آمار حدود 80 درصد از خودروها و نیز 96 درصد از موتورسیکلت‌های در حال تردد در تهران بدون معاینه فنی هستند و نظارت جامع و مستمری در مورد معاینه فنی این وسایل از سوی مراجع نظارتی زیست محیطی یا انتظامی وجود ندارد. این در حالی است که طبق نظارت کارشناسی، معاینه فنی خودروها حداقل 23 درصد در کاهش آلودگی هوا و 13 درصد در کاهش مصرف سوخت اثر مثبت دارد.»
وی ادامه می‌دهد: « قابل توجه است که یک خودروی معمولی با رانندگی استاندارد، طبق استاندارد یورو 2 حداکثر مجاز به تولید 7/ 2 گرم آلایندگی در هر کیلومتر و طبق استاندارد یورو 4 حداکثر مجاز به تولید 18/ 1 گرم آلایندگی در هر کیلومتر است؛ درحالی‌که خودروهای کنونی در کشور به‌دلیل فرسودگی یا عدم تنظیم موتور و سوخت ناکامل، بین 50 تا 100 گرم در هر کیلومتر آلودگی منتشر می‌کنند؛یعنی چیزی در حدود 25 تا 50 برابر حد استاندارد!»
وی صراحتا می‌گوید: «در مورد کیفیت سوخت مصرفی وسایل نقلیه باید گفت که یکی از عوامل مهم و موثر در کاهش انتشار آلاینده‌های خروجی از خودروها، کیفیت سوخت مورد استفاده در آنهاست. سوخت باکیفیت، گوگرد و بنزن کمتری دارد و از عدد اکتان بالاتری(درجه به‌سوزی یا آرام سوزی) برخوردار است و آلایندگی کمتری در نتیجه احتراق ایجاد می‌کند و این در حالی‌ست که هنوز به‌طور کامل دغدغه فروش سوخت بی‌کیفیت در جایگاه‌های سوخت، در بخش سیاست‌گذاری سوخت و انرژی کشور رفع نشده است.»
مشارکت شهروندان در بهره گیری از سیستم حمل و نقل عمومی
اطلاع رسانی و توصیه مردم نسبت به عدم استفاده ازخودرو شخصی،ضرورت استفاده از ناوگان حمل و نقل عمومی از طریق رسانه‌های دیداری و شنیداری راهکارهایی برای مهار آلودگی هوای تهران هستند که توسط سرهنگ عین الله جهانی معاونت آموزش فرهنگ ترافیک پلیس راهور تهران بزرگ پیشنهاد می‌شود. وی در گفت و گو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «کماکان در چندین برنامه زنده تلویزیونی از جمله سفر بخیر، مثلث و اخبار ترافیکی مکررابه موضوع آلودگی هوا توسط کارشناسان اهل فن پرداخته شده و اطلاع رسانی شده که پلیس راهور در خصوص برخورد قانونی با خودروهای فاقد معاینه فنی و نیز اجرای طرح زوج و فرد خودروها از درب منازل و برخورد با وسایل نقلیه دودزا با جدیت عمل کرده است. در مورد خودروهای فاقد معاینه فنی و دود زا پلاک آنها توقیف و به تعمیرگاه اعزام شده اند.به هر جهت آنچه در حیطه وظایف پلیس می‌گنجد برخورد قانونی با متخلفین در کنار مقوله فرهنگ‌سازی است.»
معاون آموزش فرهنگ ترافیک پلیس راهور تهران بزرگ در پاسخ به این سوال که توصیه شما به مردم بویژه در کلانشهر تهران برای کاهش الودگی هوا و همکاری تنگاتنگشان با پلیس چیست؟ می‌گوید: «کاهش سفرهای غیرضروری، استفاده از ناوگان حمل و نقل عمومی،رفع نقص خودروهای دودزا و دریافت معاینه فنی از مراکز معتبر و مجاز و نیز توجه به توصیه‌های پلیس و سایر سازمان‌های مرتبط با ترافیک از مهم‌ترین اقداماتی است که با همکاری تنگاتنگ مردم و پلیس می‌تواند در جهت کاهش آلودگی هوای پایتخت به ثمر برسد.»ازسرهنگ عین الله جهانی سوال می‌کنم:برخی با نگاه انتقادی می‌گویند که فروش طرح ترافیک باعث خدشه‌دار کردن چهره قوانین و دامن زدن به الودگی هوا می‌شود.نظر شما در این‌باره چیست؟ وی پاسخ می‌دهد: «طبیعی است که فروش روزانه طرح ترافیک با وضعیت آلودگی هوامنافات دارد و این موضوع در روزهایی که آلودگی هوا در وضعیت اضطرار قرار می‌گیرد متوقف می‌شود.با این حال این ایده در جهت کمک به افرادی است که بنا به ضرورت،قصد ورود به محدوده را به صورت مقطعی دارند.با این حال برای اینگونه افراد نیز استفاده از تاکسی و اتوبوس و نهایتا خودروهای آژانس توصیه می‌شود.»این مسئول وضعیت ترافیک کلانشهر تهران در مورد پیشنهاد یک روز بدون اتومبیل شخصی در هفته می‌گوید: «بسیار پیشنهاد خوبی است. ما نیز همانند برخی از کشورها در جهت فرهنگ‌سازی و تغییر الگوی رفتار ترافیکی به ویژه استفاده از حمل و نقل غیرموتوری و اعلام یک روز بدون اتومبیل اهتمام و جدیت داریم؛ ولی برای زیر ساخت فرهنگی و آموزشی آن جهت مشارکت حداکثری شهروندان و همراهی کلیه دستگاه‌های مسئول و مرتبط نیاز است. از همه مهم‌تر بحث تامین وسیله نقلیه‌ای چون دوچرخه، موتورهای برقی وخودروهای عمومی است که بتواند پاسخگوی نیازهای ضروری مردم باشد وگرنه عملا به موفقیت نمی‌انجامد.»