ضرورت توجه به رونق کسب و کار در آبزی‌پروری(بخش پایانی)
ماهی؛ غذایی سالم سازگار با ذائقه ایرانی(گزارش روز)
صدیقه توانا
ایران درحال حاضر پنجمین تولیدکننده ماهی قزل آ‌لا در جهان است و از این حیث وضعیت خوبی داریم. مصرف این ماهی و دیگر ماهی‌های پرورشی نیز جای خود را در سفره مردم باز کرده و با ذائقه ایرانی سازگار شده است. ماهی غذایی بسیار سالم است به شرط آنکه موقع خرید و انتخاب ماهی دقت زیادی به خرج داده شود تا ماهی سالم و خوبی در سبد غذایی خانوار گنجانده شود و ماهی قزل‌آلا هم از بین ماهیان دیگر، بیشترین میزان امگا-3 را داراست. مصرف این ماهی، اسید چرب، خستگی، درد عضلانی، خشکی و خارش پوست، سردرد، بی‌خوابی، شکنندگی مو و ناخن‌ها و عدم تمرکز را کاهش می‌دهد و برای التیام بیماری‌های قلبی- عروقی و رماتیسم مفصلی و آسم هم بسیار زیاد توصیه شده است.
پرورش یا کشت ماهی در شرایط مصنوعی پیشینه‌ای چند هزار ساله دارد، اما پرورش آزاد ماهیان، فعالیت نسبتاً جدیدی است. این ماهیان ابتدا در قرن گذشته به منظور تأمین و افزایش ذخایر ماهی در منابع آبی جهت ماهیگیری به صورت مصنوعی پرورش یافتند، نظریاتی وجود دارد که نشان می‌دهد پرورش این ماهی را نخستین بار سرخ‌پوستان غرب آمریکا با انتقال تخم‌ها از رودخانه‌ها به مراکز پرورش آغاز کردند.
دانمارکی‌ها پیشتاز پرورش ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان برای تغذیه انسانی بودند.
درحال حاضر این صنعت در بیشتر کشورهای پیشرفته سردسیر فراگیر شده است.
از لحاظ تقسیم‌بندی، قزل‌آلا جزو آنادرموس‌ها هستند، قزل‌آلای پرورشی ایران بیشتر گونه رنگین‌کمان و نخستین گونه از خانواده آزاد ماهیان است که پرورش آنها در استان‌های مازندران و کهکیلویه اهمیت زیادی دارد.
سرانه پایین مصرف ماهی در کشور
محمد عابدراد مدیرعامل شرکت تعاونی و عضو هیئت‌مدیره شرکت تعاونی پرورش‌دهندگان ماهی استان گیلان از سال 1358 در کار پرورش ماهی وارد شده است. وی در توضیحاتی به چگونگی کار پرورش ماهی و کم و کیف این کار می‌پردازد و به گزارشگر کیهان می‌گوید: «ابتدا کار را با پرورش ماهی شروع کردم و طی سال‌های بعد به تولید و تکثیر ماهی پرداختم و الان در تعاونی تولید، تکثیر و پرورش ماهی شماره 2 رشت مشغول کار هستم و از سال 1368 که کار تکثیر ماهیان گرم‌آبی از انحصار دولت خارج و به بخش خصوصی واگذار شد ما جزو مراکزی بودیم که کار تکثیر ماهیان گرم‌آبی را آغاز کردیم.»
به آقای عابدراد می‌گویم، چه نوع ماهی‌هایی تکثیر می‌کنید؟ می‌گوید: «درحال حاضر 4 گونه کپور که خیلی هم معروف هستند را تکثیر می‌کنیم. کپور معمولی، آمور علف‌خوار، فیت و فاگ و بیگ‌هد (سرگنده) و تولیدات این تعاونی در سطح استان و کشور توزیع می‌شود و با تکثیر این ماهیان حدود 10هزار هکتار از مزارع پرورش ماهی را در سطح کشور فعال می‌کنیم.»
از وی درمورد چگونگی نحوه تکثیر ماهی می‌پرسم، می‌گوید: «یک مزرعه پرورش ماهی، بعد از آب، بچه‌ماهی می‌خواهد و کار تولید این بچه‌ماهی‌ها در مراکز تکثیر در سطح استان گیلان، خوزستان و استان مازندران انجام می‌شود و البته کار ما هم در راستای ایجاد اشتغال مولد است و هم آنکه امنیت غذایی را تأمین می‌کند و از آنجایی که مصرف ماهی هفته‌ای 3 بار توصیه می‌شود بنابراین کار پرورش و تکثیر ماهی از اهمیت بالایی برخوردار است.»
وی با اشاره به اینکه سرانه مصرف ماهی در کشور ما پایین‌تر از سرانه مصرف در دیگر کشورها است می‌گوید: «سرانه مصرف ما 9 کیلوگرم در سال است که باید به 19 کیلوگرم یعنی استاندارد جهانی برسد. در برخی از کشورهای اروپایی این رقم به 36 کیلوگرم و در ژاپن به بیش از 80 کیلوگرم می‌رسد.»
درمورد مدت زمان تکثیر تا تولید یک ماهی سؤال می‌کنم و آقای عابدراد در ادامه صحبت‌هایش خاطرنشان می‌کند: «تکثیر ماهیان گرم آبی از اواخر اردیبهشت آغاز و تا 15 تیر ادامه دارد. تخم استحصال شده و بارور شده از ماهی گرفته و در سالن مخصوص تبدیل به لارو می‌شود. برخی از مشتریان از ما لارو می‌خرند و در حاشیه مزارع خود استخر نگهداری بچه‌ماهی هم احداث می‌کنند. با این کار هزینه یک پرورش‌دهنده ماهی کمتر می‌شود. اما عده‌ای دیگر بچه ماهی گرم از ما می‌گیرند که به اوزان 200 تا 1 گرم است و بچه‌ماهی‌ها هم در داخل استان و هم به خارج از استان بخصوص خوزستان، تهران، بوشهر و بندرعباس توزیع می‌شود و بچه‌ماهی‌ها را در مزارع پرورش می‌دهند تا فصل کشت که اواخر اسفند و اوایل فروردین است به نتیجه و بهره‌برداری برسد.»
عابدراد می‌افزاید: «یک دوره 6 الی 7 ماهه برای رشد ماهی در مزارع پرورش ماهی زمان لازم است تا این بچه ماهی‌ها به ماهی‌پرواری تبدیل شود و فصل برداشت آخر مهرماه است و اغلب دیده شده گاهی زودتر از این موعد ماهی‌ها را صید می‌کنند ولی عمده برداشت اواخر آبان ماه است. در کل یک دوره یک ساله برای برداشت ماهی زمان لازم است.»
پرورش ماهی، یک کار علمی
مدیرعامل شرکت تعاونی تولید، تکثیر و پرورش ماهی شماره 2 رشت در ادامه می‌گوید: «کار پرورش ماهی یک کار علمی است که کشاورزان فاقد دانش لازم هستند، اما این کار کاملاً علمی را انجام می‌دهند و البته در این راه با ناملایمات زیادی هم روبه‌رو می‌شوند اما در یک کلام باید گفت پرورش ماهی دورنمای خوبی دارد چون مصرف سرانه ما نسبت به استاندارد جهانی پایین‌تر است و برای جبران این میزان باید مصرف سرانه را در کنار تولید بیشتر ماهی بالا ببریم. اما شرط آن این است که صنایع عمل‌آوری را فعال کنیم و فقط تکیه به بازار ماهی و زنده‌فروشی ولاشه در بازار نکنیم، بلکه باید تولید ماهی را افزایش دهیم.»
وی یک انتقاد هم از برخی تولیدکنندگانی که دانش این کار را ندارند و وارد این بازار شده‌اند می‌کند و می‌گوید: «متأسفانه برخی از پرورش‌دهندگان ماهی بر دانش این کار مسلط نیستند و ابزار لازم برای مدیریت علمی مزارع خود را ندارد.»
از عابدراد درمورد صادرات ماهی به کشورهای دیگر از جمله عراق و چگونگی وضعیت صادرات می‌پرسم. می‌گوید: «صادرات ما اکثراً به عراق است، اما باتوجه به شرایط فعلی این کشور برخی از پرورش‌دهندگان دچار معضل شدند و وقتی تقاضا پایین باشد، قیمت هم پایین می‌آید و متأسفانه هزینه‌ها با شیب تندتری بالا می‌رود و قیمت‌ها با شیب ملایم و ثابت روبه‌رو است و اگر این توازن برقرار نباشد پرورش‌دهندگان از صحنه خارج می‌شوند لذا باید به‌گونه‌ای از این قشر حمایت شود تا جلوی مهاجرت روستائیان به شهرها گرفته شود و از این افراد حمایت واقعی صورت گیرد.»
این فعال در زمینه پرورش، تولید و تکثیر ماهی بر این نکته مهم هم صحه می‌گذارد که این ماهی‌ها با ماهی دریا و آزاد هیچ تفاوتی ندارند اما به یک واقعیت هم باید توجه داشت که در کل دنیا محصولات ارگانیک کم است و اکثر محصولات از کودهای معدنی و آلی استفاده می‌کنند.
عابدراد با تاکید بر اینکه توصیه کارشناسان متوقف کردن صید ماهی از دریا می‌باشد می‌افزاید: «با پرورش ماهی باید اجازه دهیم دریا خود را پیدا کند چرا که برخی از گونه‌های ماهیان در حال انقراض هستند و میزان جیوه هم در ماهیان دریا به دلیل آلودگی زیاد است و این میزان جیوه متاسفانه از حد استاندارد گذشته است البته صحت و سقم این موضوع به نظر کارشناسان برمی‌گردد ولی با توجه به اینکه ما با دست خودمان باعث آلوده شدن آب رودخانه‌ها می‌شویم و مواد آلاینده را وارد این آبها می‌کنیم باید به نوعی جبران مافات کنیم.»
تفاوت قیمت ماهی آزاد و پرورشی
از وقتی مصرف ماهیان پرورشی زیاد شد و با افزایش قیمت بین ماهی دریا و پرورشی رو به رو شدیم، این سؤال هم در اذهان شکل گرفت که آیا این دو ماهی (آزاد و پرورشی) از لحاظ مواد مغذی با هم متفاوتند؟
عزت‌الله حقیقت پناه یک کارشناس تغذیه است که در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان در پاسخ به این سؤال این طور توضیح می‌دهد: «به طور کلی تفاوت خاصی بین گونه‌های مشابه ماهی‌ها دیده نمی‌شود و تنها لذت مصرف آنها و نوع تغذیه آنها می‌تواند در مطلوبیت طعم گوشتشان تأثیر بگذارد.»
وی می‌گوید: «بر همین اساس هم در منابع علمی تغذیه جز در موارد خاص که دارای اهداف علمی مشخصی هستند، تفاوتی بین ترکیبات تشکیل دهنده آبزیان آبهای آزاد، یا به عبارتی گونه‌های وحشی و پرورشی قائل نشده‌اند.»
از وی که در زمینه آبزی پروری هم تحقیقات زیادی کرده و اطلاعات خوبی جمع‌آوری کرده می‌پرسم آیا ماهی‌هایی که با تفاوت قیمت‌های مختلف عرضه می‌شوند از لحاظ درصد مواد مغذی متفاوتند؟ این کارشناس در پاسخم می‌گوید: «در برخی موارد از لحاظ نوع مواد مغذی موجود در ماهی‌ها و کیفیت پروتئینی تفاوت‌هایی بین ماهی‌های مختلف دیده می‌شود. مثلا ماهی‌های آبهای جنوب از نظر میزان مواد معدنی و به خصوص ید غنی‌تر از ماهی‌های دریای خزرند، همچنین ماهی‌های پرچرب از نظر مقدار اسیدهای چرب امگا 3 غنی‌تر از ماهی‌های کم‌چرب هستند، اما تمام گونه‌های ماهی از نظر نوع و میزان ترکیبات بافت دارای شاخصه‌های مناسب برای معرفی‌شان به عنوان غذای سلامت هستند و در واقع آنها ویژگی‌های لازم برای ارتقای سطح سلامت افراد را دارا هستند، در کنار این موضوع باید توجه داشت که قیمت ماهی در بازار، تابع کیفیت آن نیست، یعنی الزاما یک ماهی گران‌قیمت دارای خواص تغذیه‌‌ای بهتری نسبت به یک ماهی ارزان قیمت نیست و می‌توان آبزیانی را یافت که با قیمت کم، ارزش غذایی بیشتری را نسبت به انواع با قیمت بالاتر دارند.
در مصرف ماهی پرورشی تردید نکنید
رضا صالحی‌نیا یک کارشناس آبزی‌پروری است که در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان برای رفع برخی شبهات در مورد مصرف ماهیان پرورشی توضیحات خوبی می‌دهد و به این صنعت یعنی پرورش ماهیان گرم آبی و سرد آبی نگاه مثبتی دارد.
وی در سخنانی می‌گوید: «با وجود اینکه امروزه مصرف ماهی بالاخص نوع پرورشی در شهرها بالاتر رفته است به نظر می‌رسد گاهی به دلیل ناآگاهی، عده‌ای از مردم با دید تردید به ماهیان پرورشی نگاه می‌کنند و تصور می‌شود برای رشد این ماهیان به آنها هورمون تزریق شده یا خوراک آنها کود و فضولات است.»
صالحی نیا در تکمیل صحبت‌هایش، تاکید می‌کند: «نه‌تنها در کشور برای افزایش رشد ماهی از هورمون استفاده نمی‌شود، بلکه از نظر اقتصادی سعی می‌شود حتی‌المقدور از پتانسیل طبیعی و مواد غذایی موجود در آب برای رشد ماهی‌ها استفاده کنند.»
این کارشناس آبزی‌پروری می‌افزاید: «برای کمک به ذخایر غذایی کپور، ماهیان چینی که عموما تغذیه‌کننده موجودات ریزی به نام پلانکتون در داخل آب هستند، سعی می‌شود با غنی‌سازی آب استخر با انواع کودها، امکان رشد بیشتر پلانکتون‌ها برای تغذیه بیشتر ماهیان در کنار نورخورشید فراهم شود.»
صالحی‌نیا می‌گوید: «تمام هنر پرورش‌دهندگان در پرورش این ماهیان تعادل بین میزان غذای موجود در استخر و نیاز غذایی این ماهیان است، بنابراین ناکارایی پرورش دهندگان تنها منجر به افزایش مصرف نهاده‌های اولیه‌ای چون کود و افزایش هزینه خواهد بود.»
وی در ادامه با اشاره به اینکه در جهان استقبال از مصرف ماهی پرورشی به دلیل اطمینان از رعایت اصول فنی و بهداشتی و سیستم‌های تحت کنترل انسانی بیشتر از ماهیان دریایی است، در مورد دلیل این مسئله خاطرنشان می‌کند: «چون با رشد اقتصادی کشورها و صنعتی شدن و آلودگی آبها، امکان وجود فلزات سنگین و سموم، بالاخص جیوه در گوشت ماهیان بالاتر رفته و گرایش مصرف‌کنندگان را به ماهیان پرورشی سوق می‌دهد.»
صالحی‌نیا می‌گوید: «به نظر می‌رسد امروزه با وسعت گرفتن جوامع، رعایت علمی فرآیند تولید، توزیع تا مصرف که در قالب یک مدیریت بازاریابی صورت می‌گیرد، اهمیت بیشتری داشته باشد. پس هر وقت ماهی را از آب بگیرید، تازه نیست، چون هم باید به سلامتی آب اطمینان داشت، همچنین باید مراحل صید تا عرضه براساس اصول علمی و بهداشتی صورت گیرد تا انتخاب درستی از ماهی سالم داشته باشیم.
استخر 3 هزار متری و پرورش قزل‌آلا
عباسعلی حاجی بیگلو عضو هیئت علمی دانشگاه گرگان است. او درعین حال که از نظر مالی غنی می‌باشد به منظور کاهش وابستگی کشور از تخم تریپلویید (تخم ماهی قزل‌آلا) خود دست به کار و وارد عرصه پرورش ماهی قزل‌آلا شده است.
او در این باره توضیحاتی می‌دهد و می‌گوید: «نمی‌خواستم استفاده از تحصیلاتم در رشته شیلات به کلاس درس و پای تخته محدود شود و علاقه‌مند بودم در عمل و در عرصه تولید از آموخته‌هایم در رشته شیلات بهره بگیرم. به همین خاطر با کمک بسیج سازندگی استخری به مساحت 3 هزار متر برای پرورش ماهی قزل‌آلا راه‌اندازی کردم.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «در سال سه دوره پرورش ماهی داریم و در هر دوره 20 هزار قطعه ماهی قزل‌آلا به بازار ارائه می‌کنیم.»
این فعال اقتصاد مقاومتی می‌افزاید: «در ابتدا فعالیت تولیدی ما محدود به پروار کردن بچه ماهی‌های قزل‌آلا بود تا اینکه به همراه همکارانم تصمیم گرفتیم در حد توان از وابستگی کشور به واردات تخم تریپلویید بکاهیم و خودمان تخم چشم زده را حتی با کیفیت بهتر تولید کنیم.»
این عضو هیئت علمی دانشگاه گرگان می‌گوید: «در حال حاضر نیاز مزرعه خودمان به تخم چشم زده را به طور کامل تامین می‌کنیم و بی‌نیاز از خرید هستیم. ولی برای تامین نیاز سالانه 2 میلیاردی کشور به تخم چشم‌زده دولت باید سرمایه‌گذاری کند و تکنولوژی مورد نیاز را در همه نقاط کشور گسترش دهد. ما در روستا به این تکنولوژی رسیدیم، حالا نوبت دولت است که آن را گسترش دهد. ما می‌توانیم کاری کنیم که صادرکنندگان فرانسوی، آمریکایی و ایتالیایی انگشت به دهان بمانند.»