نوحه؛ شعری ماندگار
محمد حسین زاده
با فرارسیدن ماه محرم و شور و هیجان ویژه‌ای که همه جا را در بر می‌گیرد، هیئات و مجالس عزاداری نیز با اقبال و توجه بیشتری روبرو می‌شوند و به کانون توجه بسیاری از عاشقان و ارادتمندان حسینی تبدیل می‌گردند. این حجم از توجه و جذب مخاطب، دلیل روشنی است که برای انتقال مفاهیم و تقویت اعتقادات مستمعین چاره‌ای اندیشیده شود و در این بین اشعاری که در مجالس قرائت می‌شود نقش پررنگی در این زمینه دارند.
داشتن یک تریبون با مخاطب میلیونی از ویژگی‌های منحصر به فرد مجالس عزاداری در ماه محرم است و مداح می‌تواند با انتخاب اشعار مناسب و متناسب تاثیر به سزایی در سطح جامعه داشته باشد. با توجه به اینکه اشعاری که مورد استفاده مداحان در این ایام قرار می‌گیرد اغلب به صورت نوحه هستند، در چند سطر به این قالب سنتی و پرکاربرد می‌پردازیم.
نوحه؛ قالبی مستقل
برخلاف برخی نقل‌ها که نوحه را دارای ساختاری منظم و منسجم نمی‌دانند، در طول تاریخ نوحه‌ها و اشعاری که برای قرائت در مجالس مذهبی ساخته شده‌اند دارای یک ساخت قابل تحلیل و براساس وزن و نوشتار منظمی هستند که می‌توان برای آن چارچوبی مستقل در نظر گرفت. هرچند امروزه تکثر نوحه‌ها و نیز نوحه‌سرایی براساس نوا و الحان باعث تنوع و گاه به هم ریختگی آن شده است، اما باز می‌توان قالب سنتی نوحه و آنچه که از گذشته تا کنون رواج داشته است را به عنوان یک قالب مستقل معرفی کرد.
ظرفی برای مضامین ناب
با توجه به اینکه نوحه‌ها راوی اتفاقات تاریخی، داستان و یا مفهومی محوری شکل می‌گیرند، بستر مناسبی برای بیان هنرمندانه مفهوم مورد نظر شاعر است. همچنین وجود بندهای مختلف، تنوع در قافیه، اوزان متفاوت و... می‌تواند دست شاعر را باز بگذارد و ظرف مناسبی باشد برای جادادن آن چیزی که هدف اصلی از سرودن شعر بوده است.
ارتباط و تعامل با مخاطب
یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین ویژگی‌ها و کارکردهای نوحه ارتباط دو سویه با مخاطب است. اینکه بخشی از شعر توسط مخاطب خوانده می‌شود و عباراتی از آن تکرار می‌شود، نقش مهمی در پذیرش آن توسط مستمع دارد. از طرف دیگر همراهی نوحه با ریتم سینه زنی می‌تواند جذابیت خاصی برای مخاطب ایجاد کند.
نوحه و سنخیت با رسالت شعر
از گذشته تا کنون شعر به مثابه یک رسانه عمل می‌کرده. بسیاری از مفاهیم اعتقادی و اجتماعی در قالب نوحه بیان شده و اثربخشی زیادی داشته است. اگر رسانه بودن و انتقال پیام را رسالت شعر بدانیم، نوحه با این رسالت انطباق دارد و می‌تواند رسانه خوبی برای انتقال مفاهیم و مسائل روز جامعه باشد. بی‌گمان نمی‌توان نقش نوحه‌ها در مبارزه با حکومت طاغوت و پیروزی انقلاب اسلامی را نادیده گرفت و از تاثیر مستقیم آن بر جامعه و توده مردم چشم بست. عاملی که رسانه اصلی در بیان معارف و اندیشه‌های انقلاب اسلامی بود.
علاوه بر آن چه به عنوان ویژگی‌های مثبت نوحه گفته شد، می‌توان به نکاتی اشاره کرد که موجب ضعف آن می‌شود. مواردی همچون سطحی نگری نسبت به نوحه؛ عدم تمرکز شاعران و استفاده از مضامین سطحی و دم دستی در ساخت نوحه‌ها از آفت‌های بزرگ این حوزه است. متاسفانه امروزه آن طور که می‌بایست به این مسئله توجه نمی‌شود و تغییر ذائقه مخاطب و تنوع‌طلبی رایج در برخی هیئات موجب شده است که شاعر و مداح نگاه جدی به نوحه نداشته باشند و آن را به چشم شعری یک بار مصرف نگاه کنند. در چنین شرایطی ابتدایی‌ترین مضامین و واژه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و به جای آنکه نوحه‌ها بیانگر مبانی اعتقادی و معارف باشند، به احساس صرف بسنده می‌کنند و از ترکیب شور و شعور حسینی به بخش نخست قانع می‌شوند. شاید همین باعث شده است که واژه‌هایی همچون حرم، گنبد، گلدسته، پرچم و... نقش پررنگی در نوحه‌ها داشته باشند.
دو زبانه بودن نوحه‌ها
برخی بر این اعتقادند که نوحه می‌بایست با زبان معیار و رسمی نوشته شود؛ برخی دیگر بر شکسته و محاوره بودن زبان آن تاکید دارند. فارغ از این دو بحث، نکته‌ای که در نوشتن نوحه همواره می‌بایست رعایت شود، یکدستی و سلامت زبان است. به تعبیر دیگر اگر قرار است زبان معیار باشد دیگر از واژه‌های محاوره‌ای استفاده نشود و بالعکس. رعایت اصول و قواعد ادبی در عین ساده و روان بودن از بدیهیات هر نوحه‌ای است و هر چه بیشتر رعایت شود، ماندگارتر خواهد بود. همچنین حفظ صلابت و فخامت زبان و پرهیز از ادبیات کوچه بازاری و سخیف، از دیگر ضرورت‌های نوحه است.
ادبیات میخانه‌ای
از آسیب‌های شعر هیئت و به خصوص نوحه، رواج بیش از حد ادبیات میخانه‌ای است. آوردن زیاد واژه‌هایی از قبیل مستی، می، جام، شراب و... موجب شده است که نوحه‌ها به یک سمت خاصی گرایش پیدا کند و شاعران -بیشتر مبتدی- با ساخت یک شبکه واژگانی از کلمات این چنین، از عمق بخشی به شعر غافل شوند. این مسئله در پرداختن به مسائل ظاهری و صوری اهلبیت علیهم السلام نیز صدق می‌کند و متاسفانه توصیفات جمالی در نوحه‌ها بسیار رایج شده است.
نبود هماهنگی موسیقی با محتوا، یکنواختی و استفاده از مضامین کلیشه ای، تغییرات وزنی نابهنجار در یک بند و... ازدیگر مشکلات برخی از نوحه هاست که امید است با توجه بیشتر شاعران‌به‌نوحه سرودن و در معرض نقد و بررسی قرار دادن و نیزتلاش برای خلق اثر ماندگار در این زمینه، مرتفع شود.
با فرارسیدن ماه محرم و شور و هیجان ویژه‌ای که همه جا را در بر می‌گیرد، هیئات و مجالس عزاداری نیز با اقبال و توجه بیشتری روبرو می‌شوند و به کانون توجه بسیاری از عاشقان و ارادتمندان حسینی تبدیل می‌گردند. این حجم از توجه و جذب مخاطب، دلیل روشنی است که برای انتقال مفاهیم و تقویت اعتقادات مستمعین چاره‌ای اندیشیده شود و در این بین اشعاری که در مجالس قرائت می‌شود نقش پررنگی در این زمینه دارند.
داشتن یک تریبون با مخاطب میلیونی از ویژگی‌های منحصر به فرد مجالس عزاداری در ماه محرم است و مداح می‌تواند با انتخاب اشعار مناسب و متناسب تاثیر به سزایی در سطح جامعه داشته باشد. با توجه به اینکه اشعاری که مورد استفاده مداحان در این ایام قرار می‌گیرد اغلب به صورت نوحه هستند، در چند سطر به این قالب سنتی و پرکاربرد می‌پردازیم.
نوحه؛ قالبی مستقل
برخلاف برخی نقل‌ها که نوحه را دارای ساختاری منظم و منسجم نمی‌دانند، در طول تاریخ نوحه‌ها و اشعاری که برای قرائت در مجالس مذهبی ساخته شده‌اند دارای یک ساخت قابل تحلیل و براساس وزن و نوشتار منظمی هستند که می‌توان برای آن چارچوبی مستقل در نظر گرفت. هرچند امروزه تکثر نوحه‌ها و نیز نوحه‌سرایی براساس نوا و الحان باعث تنوع و گاه به هم ریختگی آن شده است، اما باز می‌توان قالب سنتی نوحه و آنچه که از گذشته تا کنون رواج داشته است را به عنوان یک قالب مستقل معرفی کرد.
ظرفی برای مضامین ناب
با توجه به اینکه نوحه‌ها راوی اتفاقات تاریخی، داستان و یا مفهومی محوری شکل می‌گیرند، بستر مناسبی برای بیان هنرمندانه مفهوم مورد نظر شاعر است. همچنین وجود بندهای مختلف، تنوع در قافیه، اوزان متفاوت و... می‌تواند دست شاعر را باز بگذارد و ظرف مناسبی باشد برای جادادن آن چیزی که هدف اصلی از سرودن شعر بوده است.
ارتباط و تعامل با مخاطب
یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین ویژگی‌ها و کارکردهای نوحه ارتباط دو سویه با مخاطب است. اینکه بخشی از شعر توسط مخاطب خوانده می‌شود و عباراتی از آن تکرار می‌شود، نقش مهمی در پذیرش آن توسط مستمع دارد. از طرف دیگر همراهی نوحه با ریتم سینه زنی می‌تواند جذابیت خاصی برای مخاطب ایجاد کند.
نوحه و سنخیت با رسالت شعر
از گذشته تا کنون شعر به مثابه یک رسانه عمل می‌کرده. بسیاری از مفاهیم اعتقادی و اجتماعی در قالب نوحه بیان شده و اثربخشی زیادی داشته است. اگر رسانه بودن و انتقال پیام را رسالت شعر بدانیم، نوحه با این رسالت انطباق دارد و می‌تواند رسانه خوبی برای انتقال مفاهیم و مسائل روز جامعه باشد. بی‌گمان نمی‌توان نقش نوحه‌ها در مبارزه با حکومت طاغوت و پیروزی انقلاب اسلامی را نادیده گرفت و از تاثیر مستقیم آن بر جامعه و توده مردم چشم بست. عاملی که رسانه اصلی در بیان معارف و اندیشه‌های انقلاب اسلامی بود.
علاوه بر آن چه به عنوان ویژگی‌های مثبت نوحه گفته شد، می‌توان به نکاتی اشاره کرد که موجب ضعف آن می‌شود. مواردی همچون سطحی نگری نسبت به نوحه؛ عدم تمرکز شاعران و استفاده از مضامین سطحی و دم دستی در ساخت نوحه‌ها از آفت‌های بزرگ این حوزه است. متاسفانه امروزه آن طور که می‌بایست به این مسئله توجه نمی‌شود و تغییر ذائقه مخاطب و تنوع‌طلبی رایج در برخی هیئات موجب شده است که شاعر و مداح نگاه جدی به نوحه نداشته باشند و آن را به چشم شعری یک بار مصرف نگاه کنند. در چنین شرایطی ابتدایی‌ترین مضامین و واژه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و به جای آنکه نوحه‌ها بیانگر مبانی اعتقادی و معارف باشند، به احساس صرف بسنده می‌کنند و از ترکیب شور و شعور حسینی به بخش نخست قانع می‌شوند. شاید همین باعث شده است که واژه‌هایی همچون حرم، گنبد، گلدسته، پرچم و... نقش پررنگی در نوحه‌ها داشته باشند.
دو زبانه بودن نوحه‌ها
برخی بر این اعتقادند که نوحه می‌بایست با زبان معیار و رسمی نوشته شود؛ برخی دیگر بر شکسته و محاوره بودن زبان آن تاکید دارند. فارغ از این دو بحث، نکته‌ای که در نوشتن نوحه همواره می‌بایست رعایت شود، یکدستی و سلامت زبان است. به تعبیر دیگر اگر قرار است زبان معیار باشد دیگر از واژه‌های محاوره‌ای استفاده نشود و بالعکس. رعایت اصول و قواعد ادبی در عین ساده و روان بودن از بدیهیات هر نوحه‌ای است و هر چه بیشتر رعایت شود، ماندگارتر خواهد بود. همچنین حفظ صلابت و فخامت زبان و پرهیز از ادبیات کوچه بازاری و سخیف، از دیگر ضرورت‌های نوحه است.
ادبیات میخانه‌ای
از آسیب‌های شعر هیئت و به خصوص نوحه، رواج بیش از حد ادبیات میخانه‌ای است. آوردن زیاد واژه‌هایی از قبیل مستی، می، جام، شراب و... موجب شده است که نوحه‌ها به یک سمت خاصی گرایش پیدا کند و شاعران -بیشتر مبتدی- با ساخت یک شبکه واژگانی از کلمات این چنین، از عمق بخشی به شعر غافل شوند. این مسئله در پرداختن به مسائل ظاهری و صوری اهلبیت علیهم السلام نیز صدق می‌کند و متاسفانه توصیفات جمالی در نوحه‌ها بسیار رایج شده است.
نبود هماهنگی موسیقی با محتوا، یکنواختی و استفاده از مضامین کلیشه ای، تغییرات وزنی نابهنجار در یک بند و... ازدیگر مشکلات برخی از نوحه هاست که امید است با توجه بیشتر شاعران‌به‌نوحه سرودن و در معرض نقد و بررسی قرار دادن و نیزتلاش برای خلق اثر ماندگار در این زمینه، مرتفع شود.