چگونه ابزارهای ارتباطی امروز دوستان بد روزگار شده‌اند؟!
منصور پورخلیلی
بسیاری از دوزخیان از دوستان بدخویش شکایت کرده و از خداوند می‌خواهند که این دوستان بد را به سبب گمراه کردن دیگران، دو چندان عذاب کند. دوستان بد در یک فرآیندی انسان را از راه به در کرده و به گمراهی و بدبختی دنیوی و اخروی دچار می‌کنند. از همین رو مسئله دوست‌یابی و همنشین‌ها در آیات و روایات بسیار مورد توجه قرار گرفته است. امروز دوستانی پیدا شده‌اند که در همه جا با ما هستند و دمی ما را به حال خویش رها نمی‌کنند. تلفن همراه و اینترنت و فضای مجازی و ماهواره‌هااز جمله این دوستان هستند که در اثر استفاده نابجا از آنها موجب فروپاشی خانواده‌ها، بدخلقی‌ها، خشونت‌گرایی‌ها، رفتارهای نابهنجار و خطرساز شده‌اند. نویسنده در این مطلب نقش دوستان بد از قدیم و جدید را براساس آموزه‌های وحیانی اسلام تبیین می‌کند.
از نظر عده‌ای از صاحب‌نظران برخی از آسیب‌هایی که امروزه استحکام خانواده ایرانی را هدف قرار داده و ارزش‌های اصیل حاکم بر آن را متزلزل کرده، ناشی از مدرنیته، تجدد و ورود ابزارهای نوین ارتباطی بدون آمادگی لازم و بسترسازی‌های مناسب فرهنگی است.
براساس پژوهش‌های میدانی، ابزارهای ارتباطی و فن‌آوری‌های روزگار ما همان طوری که تأثیرات مفید و سازنده‌ای داشته، تأثیرات مخرب و زیانباری نیز داشته به طوری که بسیاری از نابهنجارهای امروزی در جامعه به شکل گسترده و فراگیر ارتباط تنگاتنگی با آنها دارد.
دکتر مجید ابهری، آسیب‌شناس اجتماعی و متخصص علوم رفتاری طی تحلیلی از آسیب‌های خانواده ایرانی و عوامل پیدایی آن از تأثیر ابزارهای نوین ارتباطی بر خانواده می‌گوید و استفاده گسترده از تلفن همراه را یکی از ویژگی‌های دنیای مدرن برمی‌شمارد که خانواده ایرانی را دچار چالش کرده است.
وی در این باره می‌گوید: در گذشته به مناسبت‌های مختلف مثل اعیاد، افراد دور هم جمع می‌شدند و با صله رحم، ارتباط عاطفی پررنگی با یکدیگر داشتند اما در حال حاضر افراد از طریق یک تلفن و در اغلب اوقات به واسطه ارسال یک پیامک این کار را انجام می‌دهند یعنی ارتباطات عاطفی به یک پیامک خلاصه می‌شود که این گسست عاطفی تأثیر اصلی خود را بر خانواده می‌گذارد. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد 89 درصد افراد جامعه ما که از تلفن همراه استفاده می‌کنند ضرورتی برای استفاده از آن ندارند.
وی می‌گوید: «ماهواره در جامعه ما باعث فاصله گرفتن اعضای خانواده از یکدیگر شده است. به طور کلی خیانت، دوستی‌های نادرست و نامتعارف بین زنان و مردان حتی بین متأهلان، ایجاد عشق‌های مثلثی، روابط نامشروع و... از تبعات ورود ماهواره به جامعه ایرانی است. در واقع خانواده بزرگ‌ترین قربانی این ابزار نوین ارتباطی است. اینترنت هم همین تبعات را برای جامعه ما به دنبال داشته است. اینترنت وسیله‌ای است که سرعت دستیابی به منابع علمی را افزایش می‌دهد اما بچه‌های ما بیشتر وارد چت‌روم‌ها و سایت‌های غیر اخلاقی و غیرعلمی می‌شوند که نه تنها برای آنها مفید نیست بلکه ضررهای بسیاری هم دارد. شبکه‌های اجتماعی مثل فیس‌بوک هم از دیگر ابزارهای نوین ارتباطی است که باعث ناهنجاری‌های رفتاری در سطح جامعه ما شده است». (روزنامه خراسان 90/10/5).
از دیگر دوستان بد روزگار بویژه برای کودکان و نوجوانان، بازی‌های رایانه‌ای است. این بازیها برخلاف فیلم‌های سینمایی به مخاطب این امکان را می‌دهد که بجای تماشاچی بودن، خود به ایفای نقش بپردازند، رانندگی کنند، با اسلحه شلیک کنند و تعقیب و گریز انجام دهند. بازی‌های خشن کامپیوتری، کودکان و نوجوانان را مستعد مشکلات رفتاری و پرخاشگری می‌کند. همچنین فضای مجازی اینترنت یک دوست ناباب دیگر است که در زندگی ما راه یافته است. محتوای بد، یکی از آسیب‌های اینترنت است. در حقیقت این خاصیت اینترنت و شبکه‌های اجتماعی یک ناهنجاری و بی‌اخلاقی را با ساز و کارها و تکنیکهای ساده، تبدیل به مطالبی جذاب می‌کند. وقتی یک ناهنجاری در اینترنت قرار می‌گیرد تبدیل به یک بی‌اخلاقی جهانی می‌شود و این گونه است که اینترنت بدترین‌ها را در اختیار ما می‌گذارد.
تأثیرات دوست و همنشین بد روزگار
دوستان ناباب در یک فرآیندی اخلاق زشت و بد خویش را به یکدیگر انتقال می‌دهند و افراد خوی یکدیگر را می‌گیرند. این تغییرات چنان کند و آرام و نرم انجام می‌گیرد که گاه انسان خودش متوجه این تغییرات نمی‌شود و وقتی زمان از دست رفت آنگاه است که دیگر نمی‌تواند تغییر کند و خود را در وضعیتی می‌یابد که دیگر قابل تغییر نیست. برای بسیاری از مردم آثار زیانبار دوستی افراد ناشایست و ناباب در قیامت آشکار می‌شود. (زخرف، آیات 66 و 67) در آن موقع که دیگر کار از کار گذشته است پشیمان می‌شوند که چرا این کار را انجام دادند و با این افراد ناباب دمخور شده و نشست و برخاست داشتند. (فرقان، آیات 27 و 28).
شکی نیست که ما انسان‌ها از همدیگر تأثیر می‌گیریم، چنانکه رسول اکرم(ص) می‌فرماید: المرء علی دین خلیله فلینظر احدکم من یخالل؛ آدمی بر آیین دوست خود است پس بنگرید با که دوستی می‌کنید (امالی للطوسی، ص 518 بحارالانوار، بیروت، ج 71 ص 192)
امام جواد(ع) نیز می‌فرماید: به سبب همین نقش دوست در شاکله و هویت انسانی و شخصیت اوست که پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: اختبروا الناس باخدانهم فانما یخادن الرجل من یعجبه نحوه؛ مردم را به دوستانشان بیازمائید؛ زیرا آدمی با کسی که از رفتارش خوشش بیاید، دوستی می‌کند. (مجموعه ورام ج 2، ص 249)
دوستان خوب، آدمی را به کارهای خوب و افکار و رفتارهای نیک دعوت کرده و غیر مستقیم تحت آموزش و پرورش قرار می‌دهد. از این‌رو امام علی(ع) می‌فرماید: بهترین برادرانت (دوستانت)، کسی است که با راستگویی‌اش تو را به راستگویی دعوت کند و با اعمال نیک خود، تو را به بهترین اعمال برانگیزد. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 417، ح 9535).
امروز دوستان بد روزگار یعنی ابزارهای ارتباطی چون ماهواره و اینترنت و تلفن همراه، همراه دائمی و همیشگی ما هستند و هر دم در گوش ما زمزمه و نجوای شیطانی دارند و ما را به کارهای زشت و بد دعوت و تشویق می‌کنند. خداوند می‌گوید کسانی را مناجی نگیرید که شما را به دشمنی و گناه و زشتی دعوت می‌کنند. (مجادله، آیه 9) بلکه به کارهای خیر و اصلاح و مانند آن می‌خوانند. (همان؛ نساء، آیه 114).
در گذشته انسان می‌توانست از دوست بد جدا شود و این طور هم نبود که دوستان بد همیشه همراه و همنشین او باشند؛ اما امروز این دوستان ناباب روزگار ما، همراه هستند و حتی به خلوتگاه ما نیز راه یافته و به قول قدیمی‌هارفیق گرمابه و گلستان ما شده‌اند.
آدمی اگر در گذشته می‌توانست از همنشینان بد و ناباب فاصله بگیرد و به طور طبیعی این فاصله وجود داشت، اما امروز اینان به سبب همان راهیابی به خلوتگاه‌ها همراه با ما هستند و انسان دمی از زمزمه‌ها و نجواهای شیطانی در امان نیست. اگر در گذشته پیامبر(ص) می‌فرمود: الجلیس الصالح خیر من الوحدهًْ، والواحده خیر من جلیس السوء؛ همنشین خوب، از تنهایی بهتر است و تنهایی از همنشین بد بهتر است. (امالی للطوسی، ص 535) امروز این دوستان ناباب روزگار ما در خلوتگاه‌های ما خلیل ما شده و در پوست و گوشت و روح و رگهای ما روان شده‌اند چنان که شیطان این گونه جاری و روان می‌شود. گویی خونی که در رگهای ما در جریان است، روح شیطانی است.
آدمی در انتخاب دوست باید او را بیازماید تا گرفتار دوستان ناباب نشود؛ چنانکه علی(ع) می‌فرماید: هر کس در انتخاب برادران (دوستان) امتحان را مقدم ندارد، فریب خوردگی او را به مصاحبت با بدکاران می‌کشاند. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 416، ح 9495).
اما امروز این دوستان ناباب و نابکار روزگار رابا آنکه بارها آزموده و دیده‌ایم که برای بسیاری خانمان برانداز هستند، باز به آنها بها داده و وارد خلوتگاه خود کرده و اجازه می‌دهیم هر رفتار زشت و خیانت‌باری را به نمایش گذارند و بگویند و به عنوان جوک و لطیفه عادی‌سازی کرده و قبح و قباحت خیانت همسران و دختربازی و مانند آنها را از میان بردارند و روابط نابهنجار را با تکرار کردن، نهادینه و عادی‌سازی کرده و جریان نابهنجار را پدیده طبیعی اجتماع جلوه دهند.
با آنکه امام حسین(ع) به ما آموخته است: من احبک نهاک و من ابغضک اغراک؛ کسی که تو را دوست دارد، از تو انتقاد می‌کند و کسی که با تو دشمنی دارد، از تو تعریف و تمجید می‌کند. (بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 75، ص 128) با این همه به صداهای شیطانی ماهواره‌ها گوش می‌دهیم و باورها و افکارهای شیطانی مستکبران رابه جان می‌خریم و باز از ماهواره‌ها و دیگر ابزارهای ارتباطی خانمان‌برانداز دوری واجتناب نمی‌کنیم.
معیارهای دوست‌یابی
با آنکه امام صادق(ع) به ما آموخته است: لا ینبغی للمرء المسلم ان یواخی الفاجر و لا الاحمق و لا الکذاب؛ سزاوار نیست که مسلمان با بدکار و احمق و دروغگو رفاقت کند. (کافی، چاپ الاسلامیه، ج 2، ص 640) با این حال، به صدا و سیمای شیطان رو آورده و کفر و فسق و دروغش را می‌پذیریم و گوش می‌دهیم.
وقتی در معیار دوست‌یابی امام علی(ع) می‌فرماید: دوست، کسی است که از ظلم و تجاوزگری باز دارد و بر انجام خوبی و نیکی یاری کند، (تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 415، ح 9477) پس چگونه به خود اجازه می‌دهیم دوست دروغگویی چون ماهواره‌ها و شبکه‌های اجتماعی را مبنا قرار دهیم و براساس آن افکار و رفتار و مواضع سیاسی و اجتماعی و مانند آن را تنظیم کنیم. در حالی که این مجموعه‌های دروغ به ما می‌گویند کار بد و فکر زشت، روا است و کارهای نیک و خوب چون خانواده دوستی وامانت و عدم خیانت بد است، پس چگونه چنین دوستانی را می‌پذیریم و شبانه‌روز به تصاویر و سخنان آنان گوش می‌دهیم؟!
اگر رسول اکرم(ص) می‌فرماید: امت من تا هنگامی که یکدیگر را دوست بدارند، به یکدیگر هدیه دهند و امانتداری کنند، در خیر و خوبی خواهند بود. (عیون اخبارالرضا ج 2، ص 29)
پس اگر این دوستان ناباب روزگار ما می‌گویند خیانت چیز خوبی است و آن را در فیلم و گفتار و رفتار تشویق و ترغیب می‌کنند، می‌بایست آنان را کنار گذاشت و با آنها قطع رابطه کرد؛ زیرا آنها ما را به سوی زشتی و بدبختی ابدی سوق می‌دهند.
این دوستان ناباب روزگار ما همنشینان بد و زشت خوی خانه‌ها و خلوتگاه‌ها شده‌اند و بدترین ارمغان را برای ما آورده‌اند. این گونه است که بلا و نقمت در خانه‌های ما را کوبیده و وارد شده است؛ چنانکه امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: جلیس الخیر نعمه، جلیس اشر نقمه؛ همنشین خوب نعمت و همنشین بد، بلا و مصیبت است. (شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحکم و درر الکلم ج 3، ص 356، ح 4719 و 4720).
پس اگر هنجار و آرامش و نعمت می‌خواهیم باید از این دوستان بد روزگار اجتناب کنیم و تلفن همراه و اینترنت و ماهواره را برای کارهای خیر و در محدوده عقل و شرع و عرف به کار گیریم و اجازه ندهیم که پیامک‌های ضداخلاقی و تصاویر مستهجن و افکار و رفتارهای زشت را هر دم در گوش و چشم ما بیاورند و ما را با زشتی‌ها خو دهند و قبح زشتی‌ها را بریزند و آنها را عادی جلوه دهند؛ پس به این امر الهی و فرمان امام علی(ع) گوش جان دهیم که می‌فرماید: قارن اهل الخیر تکن منهم و باین اهل الشر تبن عنهم؛ با خوبان معاشرت کن تا از آنان باشی و از بدان دوری کن تا از آنان نباشی. (نهج‌البلاغه، صبحی صالح، نامه 31، ص 402).
آن حضرت(ع) در جایی دیگر خلوت کردن با این افراد ناباب روزگار ما را نادرست دانسته و می‌فرماید: لا تصفو الخله مع غیر ادیب؛ دوستی با شخص بی‌ادب، صمیمانه نخواهد شد. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 434، ح 9912) پس تلفن همراه و اینترنت و ماهواره بی‌ادب را کنار بگذاریم و با آنان قطع رابطه کنیم؛ چرا که اگر این کار را نکنیم آن می‌شود که امام صادق(ع) می‌فرماید: پدرم مرا به سه چیز ادب آموخت و از سه چیز نهی‌ام فرمود. سه نکته ادب این بود که فرمود: فرزندم! هرکس با دوست بد بنشیند، سالم نمی‌ماند و هر کس گفتارش را کنترل نکند، پشیمان می‌شود و هر کس به جایگاه‌های بد وارد شود، مورد بدگمانی قرار می‌گیرد. (زیر سؤال می‌رود) و آن سه چیز که مرا از آن نهی فرمود: دوستی با کسی که چشم دیدن نعمت کسی را ندارد و با کسی که از مصیبت دیگران شاد می‌شود و با سخن چین. (تحف العقول ص 76)
کسی که از ماهواره و موبایل و اینترنت استفاده سوء می‌کند، آدم خوبی برای دوستی نیست و باید از چنین کسی دوری کرد. کسانی که با ماهواره‌های سوء همنشین می‌شوند خلق و خوی آنان را می‌گیرند؛ پس همان طوری که ما باید با دوستان بد روزگار قطع رابطه کنیم با اهل این‌گونه ابزارها نیز باید قطع رابطه کرد؛ زیرا رسول خدا(ص) می‌فرماید: از همنشینی با دوست بد بپرهیز، چون تو با او شناخته می‌شوی. (کنزل‌العمال، ج 9، حدیث 24844).
از امیرالمؤمنین مولا علی(ع) سؤال شد: کدام دوست بد است؟ فرمود: کسی که معصیت خدا را برای تو زیبا جلوه دهد. (بحارالانوار، ج 74، ص 190)
آن حضرت نیز در نامه خود به حارث همدانی توصیه کرده است: از رفاقت باکسانی که افکارشان خطا و اعمالشان ناپسند است برحذر باش. چرا که آدمی به رویه و روش رفیقش خو می‌گیرد و با افکار و اعمال وی معتاد می‌شود. (نهج‌البلاغه، نامه 69).
امام صادق(ع) نیز فرموده‌اند: کسی که با رفیق بد همنشین شود سالم نمی‌ماند و سرانجام به ناپاکی آلوده می‌شود. (مستدرک الوسایل، ج 2، ص 65)
البته نفس این ابزارها بد نیستند بلکه نحوه استفاده از آنها خوب یا بد بودن آنها را تعیین می‌کند و می‌توان از این ابزارهای ارتباطی در محدوده‌ای با دقت تمام و هوشیار استفاده کرد ولی همیشه باید خود را در لبه پرتگاه دید که اگر کوچک‌ترین بی‌احتیاطی کند سقوط می‌کند؛ چنان که امام علی(ع) فرموده‌اند: مانعی ندارد که با فرد عاقل و خردمندی که دارای طبع و کرامت اخلاق نیست رفاقت نمایی ولی مراقب باش که در برخوردهای دوستانه تنها از فکر روشنش استفاده کنی و به دنائت و پستی اخلاقش متخلق نگردی. (وسائل الشیعه، ج 3، ص 203)
انسان عاقل قلب خویش را در اختیار هر کسی نمی‌گذارد، چرا که قلب حرم الهی است و خداوند در آن سکونت و حکومت دارد و نباید این حرم را به هر کسی سپرد. امام علی(ع) فرموده‌اند: کسی که دوست پاک ضمیر خود را که برای خدا با وی پیوند دوستی داشته از دست بدهد مثل این است که شریف‌ترین اعضای بدن خود را از دست داده است. (غررالحکم، ص 723)
امام علی(ع) همچنین در ضمن وصایای خود به حضرت مجتبی(ص) فرموده‌اند: از مراکز بدنام بپرهیز، از مجالسی که مورد سوء ظن است دوری کن و بدانکه رفیق بد، دوست خود را فریب می‌دهد و میل او را به کارهای ناپسند تحریک می‌کند و سرانجام آلوده‌اش می‌سازد. (بحارالانوار، ج 23، ص 55)
پس باید مواظب و مراقب بود تا گرفتار مراکزی حقیقی و مجازی نشویم که ما را به گناه و بدبختی و شرارت و نابهنجاری و گمراهی و مانند آن سوق می‌دهند. باید از این دوستان ناباب روزگار خود به شدت پرهیز کرد و در هنگام برخورد و استفاده، با هوشیاری تمام در محدوده شریعت و عقل و عرف با آن تعامل داشت.