آداب خرید و فروش در اسلام
محمدرضا فراهانی
در اسلام برای هر کاری احکام تکلیفی بیان شده است که به عنوان احکام خمسه تکلیفی واجب و حرام و مستحب و مکروه و مباح شناخته می‌شود. اما با توجه به اینکه اسلام دین اخلاق است و پیامبر(ص) مبعوث به مکارم اخلاقی است، فراتر از احکام قانونی و حقوقی، به آداب و لطائف اخلاقی و رفتاری نیز توجه داده است. نویسنده در این مطلب به برخی از آداب تجارت پرداخته است تا سبک زندگی اسلامی در حوزه بازار و معاملات تبیین شود.
تجارت و داد و ستد در اسلام از جایگاهی بس والا برخوردار است. یک تاجر مسلمان باید جایگاه خود را به عنوان واسطه فیض الهی به بندگان ببیند. خرید و فروش و مبادله کالا و خدمات همانند دیگر عرصه‌های زندگی، از نظر اسلام دارای آداب و احکامی است که برای آن‌کس که قصد دارد وارد این عرصه شود دانستن آنها لازم و ضروری است، زیرا عدم آشنایی با آنها، موجب لغزیدن در دام ربا و حرام‌‌خواری و سلب برکت از مال و سرمایه می‌شود. در این مقال به برخی از این آداب اشاره شده است.
1. فراگیری احکام و آداب، نخستین تکلیف: وقتی انسان در کاری وارد می‌شود می‌بایست همه ابعاد آن را بشناسد و حتی بر جزئیات آن واقف باشد تا بتواند به شایستگی از عهده کار برآید. از آنجا که مسئله اقتصادی پس از مسئله عبادت، مهم‌ترین و اصلی‌ترین تکلیف هر انسانی است (بقره، آیه3) و قوام جامعه به آن است (نساء آیه 5)، دانستن احکام و آداب این حوزه نه تنها شایسته بلکه به عنوان یک تکلیف و وظیفه مطرح است. در حدیث است که حضرت امیر‌المومنین(ع) بر فراز منبر می‌فرمود: «یا معشر التجار، الفقهًْ ثم المتجر، الفقهًْ ثم المتجر، الفقهًْ ثم المتجر؛ ای تاجران، اول مسائل و احکام شرعی تجارت را فرا گیرید بعد مشغول تجارت شوید». حضرت این جمله را سه بار تکرار کرد. (الکافی، ج 5، ص 150، حدیث1) کسانی که بدون شناخت نسبت به احکام شرعی و مسائل تجارت وارداین کار می‌شوند، به احتمال قوی در دام تجارت حرام و ربوی گرفتار می‌شوند و رزق حلال و طیب را به حرام و خبیث تبدیل می‌کنند. چنانکه آن حضرت(ع) در ادامه همان هشدار قبلی‌اش به این نکته توجه داده و فرموده است: «به خدا سوگند، ربا در این امت از جای پای مورچه بر روی سنگ سخت پنهان‌تر است».
امام صادق(ع) نیز می‌فرماید: هر کس بخواهد تجارت کند باید احکام دین خود را بیاموزد تا بدین وسیله حلال را از حرام باز شناسد. کسی که احکام دین خود را نیاموزد و تجارت کند در کام شبهات فرو می‌غلتد. (وسائل الشیعه، ج 12، ص 283، حدیث 4)
2. پرهیز از سوگند: سوگند راست خوردن در هر کاری از جمله معامله مکروه است و انسان نباید برای هر چیزی سوگند بخورد. از امام کاظم(ع) نیز روایت شده است که فرمود:«کسی که به هنگام خرید و فروش همواره قسم می‌خورد، خداوند در قیامت نظر رحمت به او نمی‌کند». (کافی، ج 5، ص 162،ح 3) حضرت علی(ع) نیز فرمود: «در معاملات قسم نخورید، زیرا هر چند کالا را به فروش می‌رساند اما برکتش را می‌برد». (همان، ح 4)
3. پرهیز از سوگند دروغ: سوگند راست خوردن مکروه است و شکی نیست که دروغ، خود گناهی کبیره است و کسی بخواهد دو گناه سوگند و دروغ را با هم ترکیب کند باید وضعیتی بسیار اسفناک داشته باشد. از همین‌رو حضرت علی(ع) در ادامه سخن پیشین خود هشدار داده می‌فرماید: و قسم دروغ نخورید، به درستی که تاجر فاجر است و فاجر در جهنم، مگر کسی که حق بگیرد، و حق بدهد». (کافی، ج 5،ص 150، ح 1؛ من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 121، ح 519)
4. پرهیز از ربا: اسلام خرید و فروشی را مباح و جایز می‌شمارد که براساس اصول و قواعد شرعی، عرفی و اخلاقی باشد. داد و ستد اگر به درستی انجام گیرد موجب افزایش ثروت و برکت در زندگی می‌شود؛ اما اگر برخلاف آن انجام گیرد هرچند به ظاهر افزایشی را موجب می‌شود ولی در نهایت جز ضرر و خسران نصیب رباخوار و نزولخوار نخواهد شد. در آیات قرآن از جمله آیه 275 سوره بقره، به این نکته توجه داده شده است.
خرید و فروش ربوی و وام ربوی و به سخن دیگر هر معامله ربوی چون اعلان جنگ با خدا است فاقد برکت خواهد بود و افزایش ظاهری آن بلای جان نزولخوار خواهد شد. (بقره، آیه 278؛ آل‌عمران، آیه 130؛ نساء، آیه 161) اینکه در روایت آمده باید احکام و آداب تجارت را شناخت برای آن است که بسیاری از تجار ناخواسته و نادانسته گرفتار معاملات ربوی می‌شوند و برکت از مال و زندگی‌شان می‌رود و آنگاه شکایت می‌کنند که کسب آنان برکت ندارد؛ در حالی که خودشان این برکت را با معاملات ربوی از میان برده‌اند. امیرمؤمنان علی(ع) فرمود:«جز کسانی که مسائل خرید و فروش را می‌دانند در بازار ننشینند؛ (زیرا) هر کس بدون اطلاع از مسائل شرعی تجارت کند در ربا فرو می‌رود.»(کافی،ج5، ص154 ح23؛ من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 120، ح 513)
5. مراعات ترازو و پیمانه: بازار جای بسیار خطرناک و لغزشگاهی سهمناک است. هر کسی نباید در تجارت و بازار وارد شود. همان‌طوری که برخی از کارها بستر و شرایط بهتری برای رشد و کمال‌یابی انسان دارد، برخی از جاها و کارها بستر شطینت‌ها است و شیطان در آنجا به سادگی می‌تواند راه یابد و مقاصد خویش را برآورده سازد. بازار از جاهایی است که شیطان دسترسی بهتر و آسان‌تر به آدمی دارد. در حدیثی معتبر آمده است که حضرت رسول(ص) فرمود:«خطرناک‌ترین نقطه زمین بازار است. آنجا میدان شیاطین است. شیطان هر روز صبح پرچم خود را در بازار می‌زند و بر صندلی خود می‌نشیند و فرزندان خود را در آن پخش می‌کند، تا یکی را فریب دهند که از ترازو بکاهد و دیگری کیل و پیمانه را کم کند، و دیگری ذرع (متر) را بدزدد و دیگری راس المال و سرمایه را دروغ بگوید. سپس خطاب به فرزندانش می‌گوید: شما که پدرتان زنده است وظیفه دارید کسانی را که پدرشان (حضرت آدم) مرده است، رها نکنید و فریب دهید؛ بنابراین، شیطان با اول کسی که وارد بازار می‌شود وارد و با آخرین نفر خارج می‌شود. و بهترین نقطه روی زمین نزد خدا مساجد است؛ و محبوب‌ترین مردم نزد خدا کسی است که زودتر به مسجد رفته و دیرتر بیرون آید». (من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 124، ح 1)
6. پنهان نکردن عیب کالا: از دیگر احکام و آداب تجارت آن است که کالا را چنانکه هست معرفی کند و اگر در کالا عیبی است آن را بگوید.(کافی، ج 5، ص 150، ح 2؛ من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 120، ح 515)
7. پرهیز از مدح کالا: امروز تبلیغات، یک اصل در تجارت است و می‌گویند تبلیغات هزینه نیست بلکه سود است. تبلیغ گاه به قصد معرفی کالا برای شناخت مردم از فواید و کاربردهای آن است که امری پسندیده است؛ زیرا هر روز کالا و خدماتی نو در بازار وارد می‌شود که مفیدتر و ارزان‌تر از کالاهای دیروز است. پس لازم است تا این‌گونه کالاها با تبلیغ، برای استفاده و رفاه مرم معرفی شود؛ اما گاه تبلیغ، مدح و ستایش و گاه دیگر به معنای غلو درباره کالا و مدح و ستایشی است که کالا دارای آن نیست. در مورد اخیر باید گفت که چنین تبلیغی دروغ است و باید از آن پرهیز شود. (همان پیشین)
8. پرهیز از مذمت کالای فروشنده: کسی که در بازار خرید و فروش می‌کند، همان طوری که باید نسبت به کالایی که می‌فروشد انصاف داشته و به ستایش و مدح آن نپردازد و تنها به معرفی و کارکردهای آن بسنده کند، همچنین نباید نسبت به کالایی که می‌خرد مذمت نماید و زمینه را برای خرید ارزان کالا برای خود فراهم آورد. از رسول اکرم(ص) روایت شده است که فرمود:«کسی که داد و ستد می‌کند از پنج چیز بپرهیزد: رباخواری، قسم خوردن، پنهان کردن عیب کالا، مدح و ستایش کالایی که می‌فروشد، مذمت چیزی که می‌خرد». (کافی، ج 5، ص 150، ح 2؛ من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 120، ح 515)
9. پرهیز از غش در معامله: غش (فریب) در معامله انواع گوناگونی دارد. برخی از این موارد جزو مصادیق حرمت و برخی مکروه و برخی دیگر دور از انصاف و عدالت است. امروزه عده‌ای از بازرگانان با استفاده از ابزارهای فریبنده، کالای نامرغوب و یا معمولی خود را مرغوب و برتر نشان می‌دهند و موجبات فریب خریدار را فراهم می‌آوردند. استفاده از لامپ‌های رنگارنگ و نورپردازی به ویژه درباره پارچه و لباس برای فروش کالای معمولی، یکی از مرسوم‌ترین تبلیغات فروش کالا است که به نظر می‌رسد نوعی غش در معامله باشد. در حدیث است که امام کاظم(ع) به هشام فرمود:«در تاریکی و زیر سقف، کالای خود را نفروش که (ممکن است) متاع خوب جلوه کند (و عیوب آن مخفی بماند) و این غش در معامله است که حلال نیست». (کافی، ج5، ص 160، ح 5؛ من لایحضر الفقیه، ج 3، ص 172، ح 770) از مصادیق غش در معامله آبی است که معمولا در شیر یا هر مایعی دیگر مخلوط می‌کنند. امروزه انواع مایعات در بازار به فروش می‌رسد که می‌توان نشانی از غش در معامله را در آنها مشاهده کرد. انواع آب میوه‌ها که خریدار به‌عنوان آب میوه طبیعی می‌خرد، در حالی که آب است نه آب میوه. همچنین عرقیاتی که درصد خلوص بسیار پایینی دارد. خریدار وقتی عرقیات می‌خرد به نظر وی همان عرق تقطیری است در حالی که آب به آن افزوده‌اند. گلاب‌هایی از این دست نیز از مصادیق غش است. اینکه در حدیث است که پیامبر(ص) از آب کردن در شیر نهی کرد (کافی، ج 5، ص 160، ح 6) اختصاصی به شیر ندارد، بلکه هر مایعی که با افزودن آب و یا هر مایع دیگر از حالت اصلی و طبیعی آن خارج می‌شود از مصادیق غش به شمار می‌آید و باید از آن پرهیز کرد. همچنین مخلوط کردن برنج اعلاء با برنج معمولی یکی دیگر از مصادیق غش در معامله است البته مصادیق فراوانی در این باره وجود دارد که ذکر آنها موجب اطاله خواهد بود.
10. پرهیز از احتکار: بازاری، واسطه‌ای است تا کالا به شکل ارزان در اختیار خریدار قرار گیرد. بازاری کمک می‌کند تا تولیدکننده با خیالی آرام و آسوده تولید کند و خدمات بازاری آن را به دست مصرف‌کننده برساند. مصرف‌کننده نیز با خیالی آسوده از بازاری می‌خرد و می‌داند که او انصاف و عدالت را در جنس و قیمت مراعات کرده است. چنین بازاری حبیب خدا است؛ اما کسی که در مقام واسطه‌گری و خدمات‌رسانی، احتکار می‌کند یا بیش از اندازه بر مزد خدمات و یا سود خود می‌افزاید که حتی از درآمدهای تولیدکننده بیشتر است بی آنکه هزینه آنچنانی را متحمل شده باشد، چنین کسی از دایره عدالت و انصاف بیرون بوده و از مصادیق قاسطین (ظلم‌کنندگان) شمرده می‌شود. از حضرت رسول(ص) روایت شده است که فرمود: «کسی که خرید و فروش می‌کند، روزی خود را به دست می‌آورد و کسی که کالای (مورد نیاز مردم) را برای گران‌شدن نگه می‌دارد ملعون است.» (کافی، ج 5، ص 165، ح 6)
11- پرهیز از بی‌خوابی: تجار باید همه‌چیز را در حد اعتدال رعایت کنند. انسان باید وقت خویش را به سه قسمت هشت ساعتی عبادت، کار، استراحت تقسیم کند. بی‌خوابی در تجارت و شب تا صبح بیدار ماندن برای خرید و فروش جایز و روا نیست و به دور از آداب تجارت است. در روایتی می‌خوانیم که امام صادق(ع) فرمود: «هر کس تمام شب برای کسب و کار بیدار باشد و بهره چشمانش را از خواب ندهد، کسبش حرام است.» (کافی، ج 5، ص 127، ح 6؛ تهذیب، ج 6، ص 422، ح 180 البته بیشتر علما این روایت را حمل بر کراهت کرده‌اند.)
12- طلب خیر از خدا: بازاری باید خیر را تنها از خدا طلب کند. کار کردن خوب است و امید به خدا داشتن خوب‌تر و انسان باید هر کاری می‌کند خیر را از خدا بخواهد و در تجارت باید این یک اصل باشد و گمان نکند که کارش موجب می‌شود تا او به خیر دست یابد، بلکه این خیر از سوی خداوند می‌رسد. (کافی، ج 5، ص 151، ح 3)
13- آسان‌گیری: در خرید و فروش باید آسان گرفت و از سخت‌گیری نسبت به یکدیگر پرهیز کرد؛ زیرا برکت در این گونه رفتار است. (همان)
14- مهربانی: با مشتری و خریدار باید مهربان بود و هرگز تندخو و بدخلقی نکرد.(همان)
15- صبر و تحمل: بازاری باید همانند هر انسان دیگری صبور و دارای تحمل و سعه صدر باشد. البته در کار تجارت این امر ضرورت می‌یابد؛ زیرا تنها با صبر و حلم است که انسان می‌توان مقاصد خود را به خوبی برآورده سازد. (همان)
16- پرهیز از ستم: همواره عدالت و انصاف را باید مراعات کند و از هرگونه ستم و بیداد و بی‌انصافی پرهیز نماید. (همان)
17- پرهیز از کم‌فروشی: در معامله و خرید و فروش کالا کم‌فروشی نکند. (همان) امروزه این کم‌فروشی مهم‌ترین بیماری بازار اسلامی است. کالا و خدماتی که عرضه می‌شود با وزن و پیمانه‌ای کمتر از آن چیزی است که در کیلو و کیل و پیمانه واقعی است. کالاها را یا آب می‌کنند یا باد. در حدیث است که حضرت علی(ع) هر روز صبحگاهان تازیانه (کوتاهی) بر دوش خود گذاشته، در بازاز کوفه می‌گشت و می‌فرمود: «هنگامی که مشغول خرید و فروش می‌شوید نخست خیر خود را از خداوند طلب کنید و خریدو فروش را به آسانی انجام دهید و کار را بر یکدیگر سخت نگیرید تا برکت پیدا کند. با مشتریان مهربانی کنید، صبر و بردباری را زینت خود قرار دهید و از قسم خوردن و دروغ‌گفتن بپرهیزید و بر مردم ستم نکنید و با مظلومان از در انصاف وارد شوید و به ربا نزدیک نشوید و پیمانه و وزن را کامل کنید و از ترازو دزدی نکنید.» (کافی، ج 5، ص 151، ح 3؛ من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 120، ح 514)
18- حق فسخ معامله: اگر خریدار در معامله‌ای، پشیمان شد و خواستار استرداد پول خود و پس دادن کالایی گردید، فروشنده باید آن را بپذیرد و درج این عبارت که: «جنس فروخته شده پس گرفته نمی‌شود» به دور از آداب اسلامی معامله و تجارت است و موجب زدودن برکت از مال و دارایی و آن معامله می‌شود.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: کسی که فسخ معامله شخص پشیمان را بپذیرد، خداوند در قیامت از گناهان او می‌گذرد. (میزان‌الحکمه، ج 1، ص 523)
البته در برخی مغازه‌ها این عبارت نیز دیده شده است: «جنس فروخته شده پس گرفته می‌شود» که این عمل اجرای توصیه اسلامی و رعایت آداب خرید و فروش است. آنچه بیان شد تنها گوشه‌ای از آداب فراوان خرید و فروش و تجارت است و علاقمندان و کسانی که مایلند با احکام و آداب کامل تجارت و معامله آشنا شوند و در خرید و فروش خود را متخلق به این آداب کنند می‌توانند به رساله‌های عملیه مراجع و کتابهای اخلاقی و فقهی و حدیثی از جمله اصول کافی، من لا یحضره الفقیه، مکارم‌الاخلاق و... مراجعه نمایند.
در اسلام برای هر کاری احکام تکلیفی بیان شده است که به عنوان احکام خمسه تکلیفی واجب و حرام و مستحب و مکروه و مباح شناخته می‌شود. اما با توجه به اینکه اسلام دین اخلاق است و پیامبر(ص) مبعوث به مکارم اخلاقی است، فراتر از احکام قانونی و حقوقی، به آداب و لطائف اخلاقی و رفتاری نیز توجه داده است. نویسنده در این مطلب به برخی از آداب تجارت پرداخته است تا سبک زندگی اسلامی در حوزه بازار و معاملات تبیین شود.
تجارت و داد و ستد در اسلام از جایگاهی بس والا برخوردار است. یک تاجر مسلمان باید جایگاه خود را به عنوان واسطه فیض الهی به بندگان ببیند. خرید و فروش و مبادله کالا و خدمات همانند دیگر عرصه‌های زندگی، از نظر اسلام دارای آداب و احکامی است که برای آن‌کس که قصد دارد وارد این عرصه شود دانستن آنها لازم و ضروری است، زیرا عدم آشنایی با آنها، موجب لغزیدن در دام ربا و حرام‌‌خواری و سلب برکت از مال و سرمایه می‌شود. در این مقال به برخی از این آداب اشاره شده است.
1. فراگیری احکام و آداب، نخستین تکلیف: وقتی انسان در کاری وارد می‌شود می‌بایست همه ابعاد آن را بشناسد و حتی بر جزئیات آن واقف باشد تا بتواند به شایستگی از عهده کار برآید. از آنجا که مسئله اقتصادی پس از مسئله عبادت، مهم‌ترین و اصلی‌ترین تکلیف هر انسانی است (بقره، آیه3) و قوام جامعه به آن است (نساء آیه 5)، دانستن احکام و آداب این حوزه نه تنها شایسته بلکه به عنوان یک تکلیف و وظیفه مطرح است. در حدیث است که حضرت امیر‌المومنین(ع) بر فراز منبر می‌فرمود: «یا معشر التجار، الفقهًْ ثم المتجر، الفقهًْ ثم المتجر، الفقهًْ ثم المتجر؛ ای تاجران، اول مسائل و احکام شرعی تجارت را فرا گیرید بعد مشغول تجارت شوید». حضرت این جمله را سه بار تکرار کرد. (الکافی، ج 5، ص 150، حدیث1) کسانی که بدون شناخت نسبت به احکام شرعی و مسائل تجارت وارداین کار می‌شوند، به احتمال قوی در دام تجارت حرام و ربوی گرفتار می‌شوند و رزق حلال و طیب را به حرام و خبیث تبدیل می‌کنند. چنانکه آن حضرت(ع) در ادامه همان هشدار قبلی‌اش به این نکته توجه داده و فرموده است: «به خدا سوگند، ربا در این امت از جای پای مورچه بر روی سنگ سخت پنهان‌تر است».
امام صادق(ع) نیز می‌فرماید: هر کس بخواهد تجارت کند باید احکام دین خود را بیاموزد تا بدین وسیله حلال را از حرام باز شناسد. کسی که احکام دین خود را نیاموزد و تجارت کند در کام شبهات فرو می‌غلتد. (وسائل الشیعه، ج 12، ص 283، حدیث 4)
2. پرهیز از سوگند: سوگند راست خوردن در هر کاری از جمله معامله مکروه است و انسان نباید برای هر چیزی سوگند بخورد. از امام کاظم(ع) نیز روایت شده است که فرمود:«کسی که به هنگام خرید و فروش همواره قسم می‌خورد، خداوند در قیامت نظر رحمت به او نمی‌کند». (کافی، ج 5، ص 162،ح 3) حضرت علی(ع) نیز فرمود: «در معاملات قسم نخورید، زیرا هر چند کالا را به فروش می‌رساند اما برکتش را می‌برد». (همان، ح 4)
3. پرهیز از سوگند دروغ: سوگند راست خوردن مکروه است و شکی نیست که دروغ، خود گناهی کبیره است و کسی بخواهد دو گناه سوگند و دروغ را با هم ترکیب کند باید وضعیتی بسیار اسفناک داشته باشد. از همین‌رو حضرت علی(ع) در ادامه سخن پیشین خود هشدار داده می‌فرماید: و قسم دروغ نخورید، به درستی که تاجر فاجر است و فاجر در جهنم، مگر کسی که حق بگیرد، و حق بدهد». (کافی، ج 5،ص 150، ح 1؛ من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 121، ح 519)
4. پرهیز از ربا: اسلام خرید و فروشی را مباح و جایز می‌شمارد که براساس اصول و قواعد شرعی، عرفی و اخلاقی باشد. داد و ستد اگر به درستی انجام گیرد موجب افزایش ثروت و برکت در زندگی می‌شود؛ اما اگر برخلاف آن انجام گیرد هرچند به ظاهر افزایشی را موجب می‌شود ولی در نهایت جز ضرر و خسران نصیب رباخوار و نزولخوار نخواهد شد. در آیات قرآن از جمله آیه 275 سوره بقره، به این نکته توجه داده شده است.
خرید و فروش ربوی و وام ربوی و به سخن دیگر هر معامله ربوی چون اعلان جنگ با خدا است فاقد برکت خواهد بود و افزایش ظاهری آن بلای جان نزولخوار خواهد شد. (بقره، آیه 278؛ آل‌عمران، آیه 130؛ نساء، آیه 161) اینکه در روایت آمده باید احکام و آداب تجارت را شناخت برای آن است که بسیاری از تجار ناخواسته و نادانسته گرفتار معاملات ربوی می‌شوند و برکت از مال و زندگی‌شان می‌رود و آنگاه شکایت می‌کنند که کسب آنان برکت ندارد؛ در حالی که خودشان این برکت را با معاملات ربوی از میان برده‌اند. امیرمؤمنان علی(ع) فرمود:«جز کسانی که مسائل خرید و فروش را می‌دانند در بازار ننشینند؛ (زیرا) هر کس بدون اطلاع از مسائل شرعی تجارت کند در ربا فرو می‌رود.»(کافی،ج5، ص154 ح23؛ من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 120، ح 513)
5. مراعات ترازو و پیمانه: بازار جای بسیار خطرناک و لغزشگاهی سهمناک است. هر کسی نباید در تجارت و بازار وارد شود. همان‌طوری که برخی از کارها بستر و شرایط بهتری برای رشد و کمال‌یابی انسان دارد، برخی از جاها و کارها بستر شطینت‌ها است و شیطان در آنجا به سادگی می‌تواند راه یابد و مقاصد خویش را برآورده سازد. بازار از جاهایی است که شیطان دسترسی بهتر و آسان‌تر به آدمی دارد. در حدیثی معتبر آمده است که حضرت رسول(ص) فرمود:«خطرناک‌ترین نقطه زمین بازار است. آنجا میدان شیاطین است. شیطان هر روز صبح پرچم خود را در بازار می‌زند و بر صندلی خود می‌نشیند و فرزندان خود را در آن پخش می‌کند، تا یکی را فریب دهند که از ترازو بکاهد و دیگری کیل و پیمانه را کم کند، و دیگری ذرع (متر) را بدزدد و دیگری راس المال و سرمایه را دروغ بگوید. سپس خطاب به فرزندانش می‌گوید: شما که پدرتان زنده است وظیفه دارید کسانی را که پدرشان (حضرت آدم) مرده است، رها نکنید و فریب دهید؛ بنابراین، شیطان با اول کسی که وارد بازار می‌شود وارد و با آخرین نفر خارج می‌شود. و بهترین نقطه روی زمین نزد خدا مساجد است؛ و محبوب‌ترین مردم نزد خدا کسی است که زودتر به مسجد رفته و دیرتر بیرون آید». (من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 124، ح 1)
6. پنهان نکردن عیب کالا: از دیگر احکام و آداب تجارت آن است که کالا را چنانکه هست معرفی کند و اگر در کالا عیبی است آن را بگوید.(کافی، ج 5، ص 150، ح 2؛ من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 120، ح 515)
7. پرهیز از مدح کالا: امروز تبلیغات، یک اصل در تجارت است و می‌گویند تبلیغات هزینه نیست بلکه سود است. تبلیغ گاه به قصد معرفی کالا برای شناخت مردم از فواید و کاربردهای آن است که امری پسندیده است؛ زیرا هر روز کالا و خدماتی نو در بازار وارد می‌شود که مفیدتر و ارزان‌تر از کالاهای دیروز است. پس لازم است تا این‌گونه کالاها با تبلیغ، برای استفاده و رفاه مرم معرفی شود؛ اما گاه تبلیغ، مدح و ستایش و گاه دیگر به معنای غلو درباره کالا و مدح و ستایشی است که کالا دارای آن نیست. در مورد اخیر باید گفت که چنین تبلیغی دروغ است و باید از آن پرهیز شود. (همان پیشین)
8. پرهیز از مذمت کالای فروشنده: کسی که در بازار خرید و فروش می‌کند، همان طوری که باید نسبت به کالایی که می‌فروشد انصاف داشته و به ستایش و مدح آن نپردازد و تنها به معرفی و کارکردهای آن بسنده کند، همچنین نباید نسبت به کالایی که می‌خرد مذمت نماید و زمینه را برای خرید ارزان کالا برای خود فراهم آورد. از رسول اکرم(ص) روایت شده است که فرمود:«کسی که داد و ستد می‌کند از پنج چیز بپرهیزد: رباخواری، قسم خوردن، پنهان کردن عیب کالا، مدح و ستایش کالایی که می‌فروشد، مذمت چیزی که می‌خرد». (کافی، ج 5، ص 150، ح 2؛ من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 120، ح 515)
9. پرهیز از غش در معامله: غش (فریب) در معامله انواع گوناگونی دارد. برخی از این موارد جزو مصادیق حرمت و برخی مکروه و برخی دیگر دور از انصاف و عدالت است. امروزه عده‌ای از بازرگانان با استفاده از ابزارهای فریبنده، کالای نامرغوب و یا معمولی خود را مرغوب و برتر نشان می‌دهند و موجبات فریب خریدار را فراهم می‌آوردند. استفاده از لامپ‌های رنگارنگ و نورپردازی به ویژه درباره پارچه و لباس برای فروش کالای معمولی، یکی از مرسوم‌ترین تبلیغات فروش کالا است که به نظر می‌رسد نوعی غش در معامله باشد. در حدیث است که امام کاظم(ع) به هشام فرمود:«در تاریکی و زیر سقف، کالای خود را نفروش که (ممکن است) متاع خوب جلوه کند (و عیوب آن مخفی بماند) و این غش در معامله است که حلال نیست». (کافی، ج5، ص 160، ح 5؛ من لایحضر الفقیه، ج 3، ص 172، ح 770) از مصادیق غش در معامله آبی است که معمولا در شیر یا هر مایعی دیگر مخلوط می‌کنند. امروزه انواع مایعات در بازار به فروش می‌رسد که می‌توان نشانی از غش در معامله را در آنها مشاهده کرد. انواع آب میوه‌ها که خریدار به‌عنوان آب میوه طبیعی می‌خرد، در حالی که آب است نه آب میوه. همچنین عرقیاتی که درصد خلوص بسیار پایینی دارد. خریدار وقتی عرقیات می‌خرد به نظر وی همان عرق تقطیری است در حالی که آب به آن افزوده‌اند. گلاب‌هایی از این دست نیز از مصادیق غش است. اینکه در حدیث است که پیامبر(ص) از آب کردن در شیر نهی کرد (کافی، ج 5، ص 160، ح 6) اختصاصی به شیر ندارد، بلکه هر مایعی که با افزودن آب و یا هر مایع دیگر از حالت اصلی و طبیعی آن خارج می‌شود از مصادیق غش به شمار می‌آید و باید از آن پرهیز کرد. همچنین مخلوط کردن برنج اعلاء با برنج معمولی یکی دیگر از مصادیق غش در معامله است البته مصادیق فراوانی در این باره وجود دارد که ذکر آنها موجب اطاله خواهد بود.
10. پرهیز از احتکار: بازاری، واسطه‌ای است تا کالا به شکل ارزان در اختیار خریدار قرار گیرد. بازاری کمک می‌کند تا تولیدکننده با خیالی آرام و آسوده تولید کند و خدمات بازاری آن را به دست مصرف‌کننده برساند. مصرف‌کننده نیز با خیالی آسوده از بازاری می‌خرد و می‌داند که او انصاف و عدالت را در جنس و قیمت مراعات کرده است. چنین بازاری حبیب خدا است؛ اما کسی که در مقام واسطه‌گری و خدمات‌رسانی، احتکار می‌کند یا بیش از اندازه بر مزد خدمات و یا سود خود می‌افزاید که حتی از درآمدهای تولیدکننده بیشتر است بی آنکه هزینه آنچنانی را متحمل شده باشد، چنین کسی از دایره عدالت و انصاف بیرون بوده و از مصادیق قاسطین (ظلم‌کنندگان) شمرده می‌شود. از حضرت رسول(ص) روایت شده است که فرمود: «کسی که خرید و فروش می‌کند، روزی خود را به دست می‌آورد و کسی که کالای (مورد نیاز مردم) را برای گران‌شدن نگه می‌دارد ملعون است.» (کافی، ج 5، ص 165، ح 6)
11- پرهیز از بی‌خوابی: تجار باید همه‌چیز را در حد اعتدال رعایت کنند. انسان باید وقت خویش را به سه قسمت هشت ساعتی عبادت، کار، استراحت تقسیم کند. بی‌خوابی در تجارت و شب تا صبح بیدار ماندن برای خرید و فروش جایز و روا نیست و به دور از آداب تجارت است. در روایتی می‌خوانیم که امام صادق(ع) فرمود: «هر کس تمام شب برای کسب و کار بیدار باشد و بهره چشمانش را از خواب ندهد، کسبش حرام است.» (کافی، ج 5، ص 127، ح 6؛ تهذیب، ج 6، ص 422، ح 180 البته بیشتر علما این روایت را حمل بر کراهت کرده‌اند.)
12- طلب خیر از خدا: بازاری باید خیر را تنها از خدا طلب کند. کار کردن خوب است و امید به خدا داشتن خوب‌تر و انسان باید هر کاری می‌کند خیر را از خدا بخواهد و در تجارت باید این یک اصل باشد و گمان نکند که کارش موجب می‌شود تا او به خیر دست یابد، بلکه این خیر از سوی خداوند می‌رسد. (کافی، ج 5، ص 151، ح 3)
13- آسان‌گیری: در خرید و فروش باید آسان گرفت و از سخت‌گیری نسبت به یکدیگر پرهیز کرد؛ زیرا برکت در این گونه رفتار است. (همان)
14- مهربانی: با مشتری و خریدار باید مهربان بود و هرگز تندخو و بدخلقی نکرد.(همان)
15- صبر و تحمل: بازاری باید همانند هر انسان دیگری صبور و دارای تحمل و سعه صدر باشد. البته در کار تجارت این امر ضرورت می‌یابد؛ زیرا تنها با صبر و حلم است که انسان می‌توان مقاصد خود را به خوبی برآورده سازد. (همان)
16- پرهیز از ستم: همواره عدالت و انصاف را باید مراعات کند و از هرگونه ستم و بیداد و بی‌انصافی پرهیز نماید. (همان)
17- پرهیز از کم‌فروشی: در معامله و خرید و فروش کالا کم‌فروشی نکند. (همان) امروزه این کم‌فروشی مهم‌ترین بیماری بازار اسلامی است. کالا و خدماتی که عرضه می‌شود با وزن و پیمانه‌ای کمتر از آن چیزی است که در کیلو و کیل و پیمانه واقعی است. کالاها را یا آب می‌کنند یا باد. در حدیث است که حضرت علی(ع) هر روز صبحگاهان تازیانه (کوتاهی) بر دوش خود گذاشته، در بازاز کوفه می‌گشت و می‌فرمود: «هنگامی که مشغول خرید و فروش می‌شوید نخست خیر خود را از خداوند طلب کنید و خریدو فروش را به آسانی انجام دهید و کار را بر یکدیگر سخت نگیرید تا برکت پیدا کند. با مشتریان مهربانی کنید، صبر و بردباری را زینت خود قرار دهید و از قسم خوردن و دروغ‌گفتن بپرهیزید و بر مردم ستم نکنید و با مظلومان از در انصاف وارد شوید و به ربا نزدیک نشوید و پیمانه و وزن را کامل کنید و از ترازو دزدی نکنید.» (کافی، ج 5، ص 151، ح 3؛ من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 120، ح 514)
18- حق فسخ معامله: اگر خریدار در معامله‌ای، پشیمان شد و خواستار استرداد پول خود و پس دادن کالایی گردید، فروشنده باید آن را بپذیرد و درج این عبارت که: «جنس فروخته شده پس گرفته نمی‌شود» به دور از آداب اسلامی معامله و تجارت است و موجب زدودن برکت از مال و دارایی و آن معامله می‌شود.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: کسی که فسخ معامله شخص پشیمان را بپذیرد، خداوند در قیامت از گناهان او می‌گذرد. (میزان‌الحکمه، ج 1، ص 523)
البته در برخی مغازه‌ها این عبارت نیز دیده شده است: «جنس فروخته شده پس گرفته می‌شود» که این عمل اجرای توصیه اسلامی و رعایت آداب خرید و فروش است. آنچه بیان شد تنها گوشه‌ای از آداب فراوان خرید و فروش و تجارت است و علاقمندان و کسانی که مایلند با احکام و آداب کامل تجارت و معامله آشنا شوند و در خرید و فروش خود را متخلق به این آداب کنند می‌توانند به رساله‌های عملیه مراجع و کتابهای اخلاقی و فقهی و حدیثی از جمله اصول کافی، من لا یحضره الفقیه، مکارم‌الاخلاق و... مراجعه نمایند.