پرسش:
سرنوشت انسان در این عالم چگونه رقم می‌خورد و میزان نقش، اختیار و آزادی خود انسان در این رابطه چقدر است؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سوال ضمن تاکید بر قدمت تاریخی بحث جبر و اختیار و فراز و نشیب این موضوع در طول تاریخ به دو نکته کلیدی شامل: 1- نظام علیت در عالم هستی اعم از علل مادی و معنوی 2- موهبت الهی به انسان در جهت تعیین سرنوشت خود، اشاره کردیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
3- سنن الهی که لایتخلف و لایتغیر هستند بر نظام جهان حاکم هستند و به حکم قضا و قدر کلیه حوادث بر اساس این سنن شکل می‌گیرند. اینکه هر فرد یا جامعه‌ای سختکوش باشد در ابعاد سختکوشی خود موفقیت را بدست می‌آورد. اینکه آینده جهان به دست مومنان و موحدان خواهد بود. اینکه تا مردمی با ابتکار خودشان در اوضاع و احوال خود تغییری ندهند، خداوند اوضاع و احوال عمومی آنها را عوض نمی‌کند و... از جمله این سنن حاکم بر جهان هستند.
4- آیا این سنن الهی در برابر حرکت انسان‌ها با هر مرام، مکتب و ایده و نیتی یکسان عمل می‌کنند یا خیر؟ از نظر الهی، جهان نسبت به امور بی‌طرف نیست و طرفدار اهل حق و درستی و عدالت است. معتقد به تقدیر الهی، به حکمت و رحمت و عدالت نیز معتقد است. اگر کسی رضای خدا را تحصیل کند، یعنی از سنت تشریعی الهی پیروی کند در کنف آن محفوظ خواهد ماند. این گونه اعتقاد به تقدیر و تدبیر الهی که نتیجه‌اش توکل و اعتماد به خداست ترس از مرگ و نابودی و همچنین ترس از فقر و بی‌چیزی را از میان می‌برد و بزرگترین نقطه ضعف آدمی را که ترس از نیستی یا هستی شقاوت‌آلود است، اصلاح می‌کند. اعتقاد به وجود این‌گونه حساب‌ها در کار عالم بود که مسلمان صدر اسلام را آن اندازه فعال و کوشا و شجاع و دلیر بار آورد که در جهان مانند ندارد. قرآن کریم وصف حال آنها را اینگونه ذکر می‌کند:
آنان که مردم به آنها گفتند جمعیتی انبوه برای نابودی شما گرد آمده‌اند، پس بترسید از آنها، اما این تهدید جز بر ایمان آنها نیفزود و گفتند حمایت خدا ما را بس است و او خوب کارگزاری است پس بازگشتند با نعمتی از خداوند و تفضلی از جانب او در حالی که هیچگونه بدی به آنها نرسیده بود و تنها خشنودی خدا را در نظر گرفتند و پی‌جویی کردند، خداوند صاحب تفضلی بزرگ است. (آل عمران- 173 و 174)