نقش روزه در مدیریت امیال نامشروع وهوس‌های نفسانی
يکي از مهارت‌هاي لازم و ضروري برای داشتن یک زندگی سالم و پویا و سازگارانه، به خصوص برای انسان مؤمن، مهارت تقوا (خويشتن‌داري) و خود مهارگري است. خود مهارگري به اين معني است که فرد، به صورت آگاهانه و با اراده مبتني بر اختيار، از انجام رفتارهايي که قانون، اخلاق و شريعت ممنوع دانسته‌اند، اجتناب مي‌کند؛ هر چند چنين رفتارهايي لذت‌بخش باشند و منفعتي مادي را براي او فراهم کنند.
خود مهارگري، يک منبع کنترل دروني است که فرد را در برابر رفتارهاي نابهنجار و نادرست، محافظت مي‌کند. اصولاً افراد بهنجار، از يک سيستم کنترل دروني برخوردار بوده و براي اجتناب از رفتارهاي نابهنجار و بزهکارانه به سيستم کنترل بيروني نياز چنداني ندارند.
خود مهارگري، از سه مؤلفه شناختي، انگيزشی و رفتاري تشکيل مي‌شود. هر چه اين مؤلفه‌ها در شخصیت فرد، ريشه‌دارتر و نيرومندتر باشند، برآيند آنها، که همان خودکنترلي و خويشتن‌داري است، قوي‌تر و مستحکم‌تر خواهد بود.
در تبيين مؤلفه شناختي اين مهارت مي‌توان به شناخت قوانين، ارزش‌هاي اخلاقي و احکام ديني، علل و عوامل رفتارهاي نابهنجار، پيامدهاي منفي چنين رفتارهايي و... اشاره کرد. مؤلفه انگيزشی را عمدتاً بر مبناي سيستم پاداش و تنبيه تبيين مي‌کنند؛ يعني هر رفتاري که ما را به پاداش و تحسين برساند و از تنبيه و درد، دور کند، انگيزه بيشتري را براي ما ايجاد مي‌کند. توجه به تحسين‌ها و پاداش‌هايي که جامعه، وجدان اخلاقي و خداوند براي صرف نظر کردن از رفتار نابهنجار يا گناه وعده می‌دهند یا فراهم مي‌کنند و نيز تنبيه‌ها و دردهايي که احياناً در انجام رفتار نابهنجار براي ما اتفاق افتاده و می‌افتد، عامل انگيزشی خودمهارگري است. در مؤلفه رفتاري، ابزارهایی مانند تنظيم رفتار، اجتناب از محرک‌ها، تمرين و پايداري، براي خود مهارگري ضروري هستند.
مهمترین حکمت روزه‌داری
تقوا يعني خويشتن‌داري و خود مهارگري آگاهانه در برابر رفتارهايي که، در زبان دين، به گناه نام برده مي‌شوند. تقوا، مهمترین و اصلي‌ترین حکمت روزه‌داري است که خداوند در قرآن به آن اشاره کرده است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون؛ اى افرادى كه ايمان آوردهايد! روزه بر شما نوشته شده، همانگونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند نوشته شد تا پرهيزگار شويد.» (1)
انسان براي تقويت منبع کنترل دروني و نيرومند کردن خود مهارگري‌اش، نيازمند تمرين و پايداري است. اين تمرين، هر چند ممکن است در شرايط طبيعي زندگي و در موقعيت‌هايي که با وجود ميل به گناه و هنجارشکني رو به رو هستيم، انجام شود امّا توانمندي مقاومت در برابر امیال نامشروع، نيز خود نيازمند زمينه‌هاي قبلی است. روزه‌دار با مديريت اميال خود و صرف نظر کردن ارادي و آگاهانه از کارهايي که به خودي خود حلال و مشروع است، در واقع تمرينی مهم و تأثير گذار را تجربه مي‌کند که او را در برابر اميال نامشروع، توانمند و پرقوت مي‌سازد. روزه داري، با کاهش زمينه‌هاي زيستي و روان‌شناختي گناه و افزايش زمينه‌هاي معنوي و اخلاقي انگيزه‌هاي خوب و معنوي، آستانه تحريک‌پذيري فرد را در برابر گناه بالا مي‌برد و او را براي رويارويي با موقعيت‌هاي واقعي مقاومت در برابر اميال شيطاني آماده مي‌کند.
همان گونه که خود مهارگري به ما کمک مي‌کند تا از گناه دور شده و از آلوده شدن در امان بمانيم، خود این مهارت نیز نيازمند مراقبت و محافظت از اموري است که پايه‌هايش را سست و بنيان‌هايش را متزلزل مي‌کند. حضرت اميرالمومنين علی (علیه‌السلام) در تبيين اين مسئله مي‌فرمايد: أَلَا فَصُونُوهَا وَ تَصَوَّنُوا بِهَا؛ هان ای مردم! از تقوايتان محافظت کنيد تا به واسطه آن محافظت شويد. (2)
راهکارهای تقویت تقوا
بنابراين، توجه به راهکارهايي که سطح تحريک‌پذيري را کاهش داده و آستانه تحمل انسان را در برابر وسوسه‌ها بالا می‌برد، ضروري و مهم است؛ در اينجا به راهکارهايي اشاره مي‌کنيم که مي‌تواند انسان را براي يک روزه داري مقبول و تقويت تقوا و خود مهارگري در شخصیت او ياري دهد:
1. تقويت بنيان تقوا، نيازمند مراقبت و تنظيم رفتار است. قرار گرفتن ارادي در موقعيت‌هايی که ما را به گناه نزديک مي‌کند، موجب تضعيف تقوا مي‌شود. بنابراين در همه حال و از جمله هنگام روزه‌داري، با جديت کوشش کنيد در موقعيت‌هاي محرک گناه قرار نگيريد.
2. تغذيه مناسب؛ استفاده از غذاهاي سالم و طبيعي (طيبات) نقش مهمي در پديد آمدن انگيزه‌هاي سالم و فطري و رفتارهاي صالح دارد؛ خداوند خطاب به پيامبران (علیهم‌السلام) مي‌فرمايد: «يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ کلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ؛ اي پيامبران! از غذاهاي پاکيزه بخوريد (تا زمينه انجام رفتارهاي شايسته فراهم شود) و رفتارهاي شايسته انجام دهيد. من به آنچه انجام مي‌دهيد دانا هستم.» (3)
انواع سبزي‌ها (بخصوص کاهو)، ميوه‌ها، ريشه‌ها (هويچ، کدو و...)، مغزها، گوشت‌هاي سفيد و نوشابه‌هاي طبيعي (عرق کاسني، عرق بيدمشک) به جاي گوشت‌هاي صنعتي، شيريني‌هاي غيرطبيعي، غذاهاي فست فودي و غذاهاي سرخ کرده و پرادويه، توصيه مي‌شود.
3. ورزش روزانه و منظم، بخصوص ورزش‌هايي که مستلزم تمرکز حواس و تقويت فکر هستند، مانند ورزش‌هاي رزمي و نيز ورزش‌هاي فرح‌بخش و نشاط‌آور، مانند شنا و ورزش‌هاي انرژي سوز، مانند فوتبال توصيه مي‌شود. دست کم و در هر شرايطي، پياده‌روي روزانه بين 30 تا 40 دقيقه ضروري است.
4. از هر شرايط و موقعيت مکاني يا روان‌شناختي که موجب تهييج غريزه جنسي می‌شود، بايد اجتناب کنيد. از رفتن در مکان‌هايي که خانم‌های بدحجاب حضور دارند، ديدن عکس‌ها، کليپ‌ها و فيلم‌هاي محرک و شنيدن موسيقي‌هايي که به تحريک ميل جنسي دامن مي‌زنند، بايد پرهيز کنيد.
5. فرصت روزه‌داري، فرصت نزديک شدن به خداوند، پيراستن نفس از خصلت‌هاي نکوهيده، زدودن دل از انگيزه‌هاي شيطاني و رويش انگيزه‌هاي متعالي انسان است. بنابراين، داشتن يک برنامه عبادي در اين ماه لازمه بهره‌برداری از لحظات و ساعات پرفضيلت آن است. دائم‌الوضو باشید. از نماز اول وقت غافل نشوید. زبانتان مترنم به ذکر خداوند باشد. برخی از بزرگان اهل سلوک، برای کنترل و تسلط بر نفس، ذکرشریف لااله الا الله را توصیه کرده‌اند. ذکر شریف صلوات دل را نورانی و انگیزه‌های زیبا و خدایی را در ذهن و دل می‌نشاند. از مشارطه صبحگاهی و مراقبه روزانه و محاسبه شبانگاهی، برای مدیریت کردن
امیال و انگیزه‌ها و رفتارهایتان استفاده کنید.
حجت‌الاسلام احمدرضا دردشتی
کارشناس ارشد روانشناسی بالینی
ــــــــــــــــــــــــــــ
1. بقره، 183.
2. نهج البلاغه، خ 189
3. مؤمنون، 51.