البته نه تحریم‌های شدید، قابلیت تداوم و اثرگذاری در بلندمدت را دارند، و نه ایران کشور دست و پا بسته‌ای است که تحریم‌ها بتوانند آن را از پا درآورند؛ اما در هر حال، تحریم‌ها سختی‌ها و مشکلاتی را پدید آورده‌اند که باید راه صحیح مواجهه با آنها را پیدا کرد و پیمود.
در مواجهه با این موضوع، مسیری در حال طی شدن است که حل مشکلات اقتصادی کشور را منوط به رفع اثر تحریم‌ها، و رفع اثر تحریم‌ها را منوط به مذاکره با تحریم‌کنندگان غربی (و به خصوص آمریکا) می‌داند.
این مسیر، که برآیند یک تفکر ریشه‌دار است و محدود به حوزه تحریم و اقتصاد نیز نمی‌شود، در این برهه از تاریخ انقلاب در بوته آزمایش قرار گرفته، و ایران اسلامی در حال گذراندن تجربه‌ای تاریخی پیرامون میزان کارایی و موفقیت این مسیر در عرصه عمل است.
مشخص شدن سرانجام این مسیر، برای ملت ایران و همه ملت‌هایی که در دوراهی انتخاب مسیر آینده خود برای رسیدن به پیشرفت هستند، قطعاً دلالت‌های مهم و تعیین‌کننده‌ای خواهد داشت و راه صحیح تعامل با دنیای غرب را برای ملت‌ها روشن خواهد کرد.
مشخص نمودن سرنوشت این مسیر نیز نه با کلی‌گویی، بلکه با پژوهش دقیق و جزئی، قابلیت تحقق پیدا می‌کند. باید واقعیات موجود و جزئیات تعیین‌کننده‌ در حوزه تحریم‌ها را شناخت، و با طراحی‌های پیچیده حقوقی، سیاسی، اقتصادی تحریم‌کنندگان در میز مذاکره و در میدان عمل آشنا شد. باید تجربه توافق ژنو در رفع تحریم‌ها را به دقت مورد واکاوی قرار داد، و سرنوشت مسیر رفع تحریم با مذاکره را در آینه سرنوشت بسیار جالب‌‌ و درس‌آموز توافق ژنو مشاهده نمود.
پرداختن به موضوعات مذکور، وقتی اهمیتی دوچندان می‌یابد که بدانیم با وجود سابقه سی و چند ساله تحریم‌های کشورمان، هنوز پژوهشی جامع پیرامون ساختار و تأثیرات عملی تحریم‌ها در حوزه‌های مختلف اقتصادی منتشر نشده است. همچنین با وجود گذشت بیش از یک سال و نیم از انعقاد توافق ژنو (که اتفاقی کم‌نظیر در تاریخ تعامل ایران و غرب بعد از انقلاب بود)، هنوز هیچ گزارش مستندی از میزان تحقق تعهدات طرف مقابل و تأثیر این توافق در کاهش تحریم‌ها –که هدف اصلی ایران از ورود به مذاکرات بود- انتشار نیافته است.
کتاب «گزارش ناخوانده از سرنوشت یک مسیر» به منظور پر کردن این خلأ پژوهشی و با هدف بررسی جامع تحریم‌های کشور و روشن نمودن سرانجام مسیر مذاکره برای رفع آنها، به همت پژوهشگران اندیشکده صدق تهیه و توسط نشر شهید کاظمی منتشر شده است.
بخش اول این کتاب که شامل 9 فصل است، به ساختار تحریم‌های اقتصادی کشورمان در حوزه‌های اصلی، یعنی حوزه‌های مالی-بانکی، نفتی، کالاهای اساسی، پتروشیمی، خودروسازی، هواپیمایی، کشتیرانی، و فلزات گران‌بها پرداخته، و در هر حوزه، علاوه براحصاء و دسته‌بندی قوانین تحریمیِ مختلفِ اعمال‌شده، سابقه، اهمیت و تأثیرات عملی آنها را مورد بررسی قرار داده، و برخی راهکارهای فعالین اقتصادی و مسئولین حوزه مربوطه برای بی‌اثر نمودن آن تحریم‌ها راذکر نموده است.
همچنین در هر یک از حوزه‌های تحریمی مذکور، تعهدی که در توافق ژنو از طرف گروه 1+5 به کشورمان داده شده بود و میزان فایده واقعی آن، با بررسی مسائل زیر، مورد واکاوی موشکافانه قرار گرفته است:
- معنا، محدوده و اهمیت دقیق تعهد ذکر شده در متن توافق و نسبت آن با تحریم‌های اصلی آن حوزه
- توافقات صورت گرفته پیرامون جزئیات و نحوه اجرای آن تعهد (با استفاده از اسناد مختلف مربوط به توافق ژنو و مذاکرات اجرایی پس از آن)
- وقایع و اقداماتِ عملیِ صورت گرفته بعد از اجرای توافق، و میزان عملی شدن تعهدات 1+5
- میزان تغییر واقعی در وضعیت تحریم‌های آن حوزه، نسبت به قبل از توافق ژنو
- اظهارات دست‌اندرکاران آن حوزه اقتصادی پیرامون میزان فایده عملی امتیاز دریافت شده از 1+5
- موانع موجود بر سر راه مفید واقع شدن امتیاز دریافتی کشور از 1+5 در آن حوزه، و طراحی‌های قانونی و اجرایی گسترده طرف مقابل در این زمینه
در بخش دوم کتاب، نقشه تحریم‌های صورت گرفته علیه کشورمان از ابتدای انقلاب تاکنون تبیین گردیده است. این بخش ابتدا در سه فصل، به قوانین تحریمی وضع شده علیه کشورمان توسط آمریکا، اتحادیه اروپا و شورای امنیت می‌پردازد. اهداف، مفاد، سیر تاریخی، ویژگی‌ها، علل وضع، میزان اهمیت، و شرایط لغو این تحریم‌ها و ارتباط این سه مجموعه تحریم با یکدیگر، در این سه فصل مرور شده‌اند.
فصل چهارم از بخش دوم کتاب، این موضوع را مورد واکاوی قرار می‌دهد که کدام یک از تحریم‌های مذکور،«مرتبط با هسته‌ای» هستند و در صورت انجام توافق نهایی احتمال برداشته شدن آنها وجود دارد.
در واقع بخش دوم کتاب، تمرکزی حقوقی بر قوانین تحریم صورت گرفته است، تا مکمل بخش اول کتاب باشد که تمرکزی اقتصادی بر وضعیت تحریم‌ها در صحنه عمل دارد.
بخش آخر کتاب نیز حاوی پنج ضمیمه است. ضمیمه‌هایی برای تکمیل تصویر ارائه شده در این کتاب از وضعیت تحریم‌ها و نتایج مسیر مذاکره برای رفع آنها.
در ضمیمه اول، یازده سند رسمی منتشر شده از توافق ژنو که جزئیاتِ دقیقِ متنِ این توافق و توافقات اجرایی پس از آن را مشخص نموده‌اند، و مطالب آنها در این کتاب نیز مورد استفاده قرار گرفته، در قالب یک جدول معرفی شده‌اند.
در ضمیمه دوم، ترجمه رسمی وزارت خارجه از برنامه مشترک اقدام آورده شده و برخی اشکالات مهم موجود در آن، به صورت پاورقی‌ ذکر گردیده است.
ضمیمه سوم، فهرست تعهدات هسته‌ای کشورمان در توافق ژنو و مشاهده وضعیت اجرای آنهارا براساس گزارش‌های رسمی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در جدولی بطور خلاصه بیان نموده است.
در ضمیمه چهارم، ترجمه جدول تطبیقی تحریم‌های شورای امنیت، اتحادیه اروپا، آمریکا و دیگر کشورها علیه ایران که توسط مرکز تحقیقات کنگره آمریکا تهیه گردیده، در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. این جدول، از زاویه‌ای دیگر، به مرور تحریم‌های کشور می‌پردازد.
ضمیمه پنجم نیز با مرور صفحات اول و تیترهای اصلی روزنامه‌های کشور در بازه زمانی یک ساله حول توافق ژنو، با یادآوری تبلیغات گسترده رسانه‌ها پیرامون برداشته شدن تحریم‌ها و به نتیجه مطلوب رسیدن مسیر مذاکره با آمریکا برای حل مشکلات اقتصادی کشور، این قطعه درس‌آموز از تجربه تاریخی کشور در زمینه تحریم و مذاکره را ثبت نموده است.
در پژوهش‌های صورت گرفته برای آماده‌‌سازی این کتاب، به تناسب نیازهای موجود در بخش‌های مختلف، از منابع گوناگونی استفاده گردیده است. در هر یک از 13 فصل اصلی کتاب، بطور میانگین بیش از 130 سند مورد استفاده و استناد قرار گرفته‌ است.
در تهیه این کتاب، تلاش زیادی شده که مطالب تا جای ممکن موجز و فشرده نوشته شوند، و با وجود تعداد بالای اسناد و منابع استفاده شده در هر فصل، با انتخاب بخش‌های کوچک و مهم آنها، مطالب به صورت «خلاصه گزارش»‌ تهیه گردند و تا جای ممکن حجم هر گزارش کاهش یابد.
منابعی که در پژوهش‌های این کتاب مورد استفاده قرار گرفته‌اند، در یک دسته‌بندی کلی عبارت‌اند از:
1- پژوهش‌های منتشر شده پیرامون تحریم‌ها توسط اندیشکده‌هایی مانند گروه بین‌المللی بحران، شورای روابط خارجی،مرکز تحقیقات کنگره آمریکا، بنیاد دفاع از دموکراسی، مرکز بلفر دانشگاه هاروارد، مرکز ویلسون و موسسه بروکینگز.
2- اسناد رسمی مرتبط با تحریم، اعم از توافقات هسته‌ای، اسناد سازمان ملل متحد (قطعنامه‌ها، تحریم‌ها و تعاریف حقوقی)، قوانین کنگره آمریکا، دستورات اجرایی روسای جمهور آمریکا، ویرایش‌های مختلف قوانین اتحادیه اروپا، اسناد دادگاه‌های اروپا، اسناد وزارت امور خارجه آمریکا، اسناد وزارت خزانه‌داری آمریکا، اسناد وزارت خزانه‌داری انگلیس، اسناد نهادهای تخصصی بین‌المللی مانند ایکائو.
3- اظهارات و مواضع رسمی مسئولین داخلی و خارجی در سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها، نشست‌های رسانه‌ای، جلسات استماع کنگره و دیگر جلسات عمومی.
4- آمارها و اطلاعات رسمی منتشر شده توسط سازمان‌ها و نهادهای داخلی مانند بانک مرکزی، گمرک و اتاق بازرگانی، و سازمان‌ها و نهادهای خارجی مانند اداره انرژی آمریکا، آژانس بین‌المللی انرژی، مرکز آمار آمریکا، مرکز آمار اتحادیه اروپا، مرکز آمار ترکیه، مرکز آمار امارات، و دفتر کنترل دارایی‌های خارجی آمریکا.
5- گزارش‌های آماری یا تحلیلی پایگاه‌های تخصصی حوزه‌های مختلف، اعم از پایگاه‌های بین‌المللی مانند اویل پرایس، اینشورنس ژورنال، و پایگاه‌های داخلی موجود در حوزه‌های خودرو، نفت، پتروشیمی، کشتیرانی و طلا، و نیز گزارش‌های مالی بنگاه‌های بزرگ اقتصادی جهان مانند بوئینگ و رنو.
6- اخبار انعکاس‌نیافته در کشور و گزارش‌های تحلیلی رسانه‌های معتبر خارجی مانند فایننشال تایمز، وال استریت ژورنال، رویترز، بلومبرگ، کریستین ساینس مانیتور، واشنگتن پست، نیو ریپابلیک، راشا تودی، المانیتور، نیویورک تایمز، و لس‌آنجلس تایمز.
7- مطالب منتشر شده توسط وکلا و موسسات حقوقی فعال در حوزه قوانین و تحریم‌ها، مانند وکلای طرف‌های ایرانی در دعاوی مرتبط با تحریم در دادگاه اروپا، موسسه استپتو، گروه حقوقی وولکوف، و گروه حقوقی فراری.
8- اطلاعات به دست آمده از صحبت با فعالین اقتصادی در حوزه‌های مختلف و دست‌اندرکاران درگیر با تحریم‌ها در صحنه عمل.
9- جلسات مختلف با کارشناسان و پژوهشگران حوزه تحریم، و نیز مسئولین درگیر با این حوزه در دولت و مجلس شورای اسلامی.
گفتنی است علاوه بر منابع فوق، در برخی موارد نیز برای پر کردن خلأ اطلاعاتِ ضروری در بخش‌های مربوطه، از روش‌های دیگری استفاده نموده‌ایم؛ به عنوان مثال، جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات مربوط به کالاهای اساسی (مواد غذایی و دارویی) از آمارهای گمرک ایران، آمریکا و اتحادیه اروپا و تهیه نمودارهای لازم در این زمینه، یا استخراج و پالایش آمار واردات قطعات خودروی کشور (برای مشخص نمودن تأثیر تحریم‌ها و توافق ژنو در روند کاهشی و افزایشی آنها)، که با توجه به عدم وجود آمار رسمی کامل در این زمینه، با استخراج تعرفه‌های مربوط به این قطعات متعدد از کتاب «قانون صادرات و واردات» کشور، و جمع‌آوری اطلاعات کلیه واردات صورت گرفته مربوط به این تعرفه‌ها (و ارزش دلاری متناظرشان) از پایگاه داده «گمرک جمهوری اسلامی ایران»، این اطلاعات مهم و تعیین‌کننده، به تفکیک کشورهای مبداء واردات و سالهای مختلف تهیه و تنظیم گردید.
همچنین لازم به ذکر است که استفاده تهیه‌کنندگان کتاب از منابع غیررسمی و غیرمکتوب، برای تکمیل اطلاعات و تحلیل‌های خود در فهم دقیق موضوعات بوده است، و در جلسات مختلف با کارشناسان و فعالین و مسئولین، پس از ارائه نتیجه تحقیقات صورت گرفته در حوزه‌های مرتبط تحریمی به آنها، از نظرات اصلاحی ایشان استفاده شده است؛ اما اطلاعات موجود در متن کتاب، همگی به منابع مکتوب منتشر گردیده در پایگاه‌های رسمی و رسانه‌ها استناد یافته و ارجاعات آنها نیز در اختیار مخاطبین قرار داده شده است.
متن کامل تمامی منابع استفاده شده در فصل‌های مختلف کتاب (که مجموعاً بالغ بر 1350 منبع مختلف می‌شوند) نیز در وب‌سایت کتاب به نشانی www.gozaresh-nakhande.ir قرار گرفته است، تا هم دسترسی به آنها برای خوانندگان کتاب با سهولت بیشتری انجام گیرد، و هم در صورت از بین رفتن آن منابع (که عمده آنها صفحات وب هستند)، این صفحات، ذخیره و حفظ شده باشند.
این کتاب هرچند به بررسی وضعیت فعلی تحریم‌ها و کارنامه توافق ژنو در رفع تحریم‌ها پرداخته است، اما ادعای روشن کردن سرنوشت این مسیر در آینده را دارد؛ چراکه تداوم این مسیر در حال و آینده، با همان جزئیات تعیین‌کننده و قواعد و روال‌های قبل صورت می‌پذیرد. در واقع توافق ژنو را می‌توان «مدل واقعی» توافقات احتمالی آینده دانست؛ با همان ادعاها، با همان مشکلات اجرایی، و با همان سرنوشت.
خواننده با مطالعه این کتاب و همراه شدن با داستان پرماجرای تحریم‌ها، به صورت تدریجی، نسبت به واقعیات موجود پیرامون تحریم‌ها و تحریم‌کنندگان، مذاکرات و توافقات، و مشکلات و راه حل‌ها، حسی عمیق پیدا می‌کند.
شناخت دقیق طراحی‌های پیچیده‌ای که متن امتیازات را به گونه‌ای تنظیم می‌کنند که نتوانند فایده عملی داشته باشند، جزئیات و قیودی که در مذاکرات اجرایی اضافه می‌شوند و همان امتیازات اندک اخذ شده را نیز خنثی می‌کنند، نظام چندلایه و زنجیره‌ای تحریم‌ها که رفع برخی تحریم‌ها بدون رفع برخی تحریم‌های دیگر را بی‌فایده می‌کند، فشارهای سیاسی که به مسائل حقوقی سایه می‌افکنند و توافقات را در عمل بی‌اثر می‌کنند، و دیگر روال‌هایی که در آینده نیز تکرارشدنی‌اند، نگاه خواننده نسبت به مذاکرات برای رفع تحریم را وسعت بخشیده، و فضای آینده را برای او روشن‌تر می‌سازد.