ضرورت فرهنگ‌سازی تذکر لسانی
فریضه امر به معروف و نهی از منکر در روند شکل‌گیری، پیدایش و تداوم نظام جمهوری اسلامی از نقش و جایگاه والایی برخوردار است به‌گونه‌ای که در آیات قرآن و روایات، قانون اساسی، حقوق شهروندی و نظارت همگانی در حیطه‌های مختلف به نقش کلیدی و جایگاه رفیع آن پرداخته شده است. نویسنده در نوشتار حاضر نگاهی اجمالی به ابعاد مذکور دارد که اینک از نظر می‌گذرانید.
محمد حسین توانایی
در اهمیت و جایگاه والای فریضه امر به معروف و نهی از منکر آن طور که در قرآن کریم و روایات اسلامی و ادبیات فارسی و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (اصل هشتم) آمده، جای هیچ شک و تردیدی نیست. آیات متعددی در قرآن کریم به فریضه امر به معروف و نهی از منکر اختصاص یافته است. در سوره مبارکه آل‌عمران، مسلمانان به این دلیل جزو برترین امت‌ها به حساب می‌آیند که یکدیگر را امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند:
«کنتم خیر امهًْ اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله: شما بهترین امتی بودید که به سود انسان‌ها آفریده شده‌اند؛ (چه اینکه) امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید.» (آل‌عمران/10)
همچنین در روایات اسلامی اهمیت و جایگاه فریضه امر به معروف و نهی از منکر به خوبی تبیین شده است.
امام علی(ع) می‌فرماید: «همه کارهای خوب (و جهاد در راه خدا) در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر مانند قطره‌ای است در برابر دریا» (نهج‌البلاغه، حکمت 374)
امام باقر(ع) می‌فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر واجب بزرگی است که به وسیله آن همه واجبات برپا می‌شود؛ راه‌ها امن می‌گردد، کسب و کارها حلال می‌شود، حقوق تضییع شده افراد به صاحبانش برمی‌گردد، زمین آباد می‌شود، از دشمن انتقام گرفته می‌شود و همه کارها روبه‌راه می‌شود.» (وسایل الشیعه، ج 16، ص 119)
اصل هشتم قانون اساسی می‌گوید:
«در جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت. شرایط و حدود وکیفیت آن را قانون معین می‌کند»:
«والمؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر: مردان و زنان با ایمان، ولی (و یار و یاور) یکدیگرند؛ امر به معروف، و نهی از منکر می‌کنند.» (توبه/71)
چو می‌بینی که نابینا و چاه است
اگر خاموش بنشینی، گناه است
به نزد من آن کس نکوخواه توست
که گوید: فلان خار در راه توست
سعدی فریضه امر به معروف و نهی از منکر را که هدف اصلی پیامبران الهی بود، در دو بیت یاد شده به زیبایی بیان کرده است.
چنان که پیداست، امر به معروف و نهی از منکر:
1. یک حق و وظیفه انسانی و اسلامی است که هر فرد در برابر جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، لازم است آن را استیفا و به آن عمل نماید.
2. یک عمل خیرخواهانه و از روی دلسوزی نسبت به افراد جامعه است.
3. همان نظارت همگانی یا عمومی است که هر فرد به‌عنوان «شهروند مسئول» خود را محق و موظف می‌داند در جامعه‌ای که زندگی می‌کند، آن را روا دارد.
4. همان «تفکر انتقادی» است که لازم است شهروندان به‌عنوان یکی از «مهارت‌های زندگی» برای بهتر زندگی کردن، مهارت انتقاد کردن را در خود تقویت نموده و شیوه‌های انتقاد اثرگذار را بیاموزند.
5. فریضه «امر به معروف و نهی از منکر» همان «معروف‌ها» و «منکرها» نیست بلکه «یکی از معروف‌ها»، «امر به معروف و نهی از منکر» است. همان‌طور که «بی‌تفاوتی» و «تماشاچی بودن» یکی از منکرهای اجتماعی به حساب می‌آید.
ساز و کار انجام فریضه امر به معروف
با توجه به آنچه در تبیین مفهوم امر به معروف و نهی از منکر گفته شد حال اگر بدانیم که «امر به معروف و نهی از منکر» از سوی شهروندان، تنها به صورت تذکر لسانی (زبانی) و کتبی و ارائه شکایت و گزارش به مراجع دارای صلاحیت تحقق می‌یابد، در این صورت به نقش مؤثر این فریضه در ایجاد وحدت اجتماعی و ملی و جلوگیری از بروز آسیب‌های اجتماعی و ترویج معروف‌ها بیش از گذشته اذعان خواهیم کرد.
بنابراین در اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منکر، هیچ یک از شهروندان، حق برخورد فیزیکی با سایر شهروندان را نخواهند داشت؛ حتی مشاجره با دیگران و بگو مگوهای پس از تذکر لسانی، در این صورت وجهی نخواهد داشت. جالب است بدانیم که شهروندان، به‌عنوان امر به معروف و نهی از منکر حق ندارند دیگران را به پذیرش یا ترک عقیده‌ای خاص اکراه یا اجبار نمایند. بلکه مواردی از ترک معروف و ارتکاب منکر که علنی شده و بروز اجتماعی پیدا کرده، تذکر داده می‌شود.
حیطه‌های امر به معروف و نهی از منکر
حیطه‌هایی که دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر انجام می‌پذیرد، عبارت است از:
شئون و حدود اسلامی، عفت عمومی، خانواده، امنیت اجتماعی، گرانفروشی و کم‌فروشی، بهداشت عمومی و محیط، حقوق شهروندی، رباخواری، رشوه و اموال عمومی.
حیطه‌هایی که در آن امر به معروف و نهی از منکر از سوی مردم نسبت به دولت انجام می‌پذیرد، عبارت است از: فساد اداری، مفاسد مالی و اقتصادی، نظم و انضباط و شئون اداری، رعایت وجدان کاری، حفظ بیت‌المال، تجمل‌گرایی، حقوق و کرامت ارباب‌رجوع و رشوه‌خواری.
آنچه از حیطه‌های یاد شده در خصوص تذکر لسانی به نظر می‌رسد آن است که نباید امر به معروف و نهی از منکر در یکی دو «معروف»مانند: نماز و حجاب یا یکی دو منکر مانند: «ترک نماز و بدحجابی» خلاصه شود بلکه شایسته و لازم است که شهروندان با توجه به حیطه‌های یاد شده، به همه معروف‌ها و منکرها توجه داشته باشند.
اما سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود، آن است که در صورت مخالفت شهروندی با تذکری که به او داده می‌شود و عدم برخورد با وی، این تذکرات چگونه اثرگذار خواهد بود؟ در پاسخ باید گفت: در صورتی که همه شهروندان به حق و تکلیف شهروندی خود عمل نمایند و یکی پس از دیگری به شهروند متخلف تذکر دهند و بروند، بدیهی است که تذکرات به تدریج اثرگذار خواهد بود به طوری که فرد متخلف خود را در محاصره فرهنگ حاکم بر جامعه می‌بیند و به اشتباه خود پی خواهد برد او با خود خواهد گفت: چگونه است که همه به من تذکر می‌دهند، حتما کار من اشتباه است.
حال تصور کنیم که این تذکرات همراه با تکریم و احترام گذاشتن به شخصیت فرد متخلف باشد، در این صورت احتمال اثرپذیری بیشتر خواهد بود.
علاوه بر این اگر نهادهای مسئول از خانواده (پدر و مادر) گرفته تا مراکز آموزشی(مدارس، دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه) و فرهنگی (سازمان تبلیغات اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه و...) به منظور اطلاع‌رسانی عمومی، بسترهای لازم برای فرهنگ‌سازی در راستای ترویج فرهنگ تذکر لسانی را فراهم سازند، در این صورت آمادگی برای پذیرش تذکرات از سوی شهروندان، افزایش خواهد یافت.
آموزش، اهمیت و شیوه‌های تذکر لسانی در ادارات، مساجد و سایر محل‌های تجمع مردمی، اقدام به پژوهش‌های بنیادی و میدانی در محیط‌های دانشگاهی، تبلیغات شهری و روستایی، تبیین مستمر موضوع در رسانه‌ها (نشریات، روزنامه‌ها، صدا و سیما) توجیه و تشویق اصناف و بازاریان و... از جمله موارد بسترسازی لازم برای احیاء و ترویج فرهنگ تذکر لسانی در سطح جامعه می‌باشد.
این نوشتار را با کلامی از رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله العالی) به پایان می‌بریم:
«در جامعه اسلامی تکلیف عامه مردم امر به معروف و نهی از منکر با لسان است. چیزی که جامعه ما را اصلاح می‌کند همین نهی از منکر زبانی است. خدای متعال در زبان این اثر را قرار داده است و در امر و نهی این اثر را قرار داده است ما چرا این حکم الهی را درک نمی‌کنیم و حاضر نیستیم از این ابزار الهی استفاده کنیم؟ عمل کنید تا ببینید می‌شود یا نمی‌شود حرف بزنید، بگویید، یک کلمه، بیشتر هم نمی‌خواهد لازم نیست سخنرانی بکنید کسی را که می‌بینید خلافی مرتکب می‌شود دروغی را، غیبتی را، تهمتی را، کینه ورزی نسبت به برادر مؤمن را، بی‌اعتنایی به محرمات دین را، بی‌اعتنایی به مقررات را، اهانت به پذیرفته‌های ایمانی مردم را، پوشش نامناسب را، هر کدام از این کارها را کسی انجام داد یک کلمه، لازم نیست با خشم باشد، یک کلمه آسان بگویید این کار شما خلاف است، نکنید. شما بگویید، دیگری بگوید گناه در جامعه خشک می‌شود تاثیر امر و نهی زبانی اگر انجام گیرد از تاثیر مشت پولادین حکومت‌ها بیشتر است.»