وقتی سلامت کالا میشود
بازار محصولات سلامتمحور این روزها بیش از هر زمان دیگری زیر سایه تبلیغات پرزرقوبرق و ادعاهای علمینما قرار گرفته است؛ تبلیغاتی که با وعده درمانهای فوری، لاغری معجزهآسا و بهبود قطعی بیماریها، اعتماد و جیب مردم را نشانه میگیرد و سلامت عمومی را در معرض تهدید قرار میدهد.
به گزارش ایرنا، در سالهای اخیر، پخش انبوه تبلیغات کالاهای سلامتمحور، انواع کرمهای معجزهآسای روشنکننده و ضدچروک، داروها و چایهای لاغری سریعالاثر، به بخشی ثابت و پرسروصدای پخش شبکههای مختلف تصویری و مکتوب تبدیل شده است. این حجم از تبلیغات که عمدتاً در قالب تیزرهای پرتکرار و برنامههای تبلیغاتی موسوم به تبلیغات بازرگانی ارائه میشود، مخاطب را در دریایی از ادعاهای اغواکننده غرق میکند. بررسی این محتوا نشان میدهد تمرکز اصلی بر ایجاد نیاز کاذب و ترسیم رؤیایی دستیافتنی برای زیبایی ابدی و تناسب اندام بیزحمت است، بیآنکه کوچکترین مسئولیتی در قبال عواقب احتمالی پذیرفته شود.
تمرکز بر قشرهای آسیبپذیر مانند زنان، نوجوانان و افراد دارای اضافهوزن یا افراد دارای مشکلات پوست و مو که با زیبایی افراد مرتبط است، بعد اخلاقی تلخ این موضوع را آشکار میسازد. این تبلیغات با بهرهگیری از حس ناامنی، کمبودن و اضطراب اجتماعی مرتبط با ظاهر افراد، بازار خود را تضمین میکنند.
فشار اجتماعی برای دستیابی به استانداردهای غیرواقعی زیبایی که خود توسط برخی رسانهها دامن زده میشود، افراد را به سمت مصرف این محصولات سوق میدهد؛ حال آنکه نتیجه اغلب چیزی جز سرخوردگی، اتلاف پول و زمان و گاه آسیب به سلامت جسم نیست. از منظر اقتصاد سلامت، هزینههای گزافی که خانوادهها برای آزمودن این محصولات معجزهآسا میپردازند، از یک سو
به جیب سوداگران سلامت سرازیر میشود و از سوی دیگر، ممکن است با تأخیر در مراجعه به پزشک و دریافت درمان صحیح، هزینههای واقعی درمان را در آینده افزایش دهد و بار مالی اضافی بر نظام سلامت کشور تحمیل کند.
ادعاهایی مانند کاهش ۱۰ کیلوگرم وزن در دو هفته بدون رژیم و ورزش، حذف کامل چین و چروک با یک بار مصرف، یا تغییر رنگ پوست به صورت دائمی نه تنها پایه علمی ندارند، بلکه با بنیانهای پذیرفتهشده علم تغذیه، داروسازی و پوست در تضاد مستقیم هستند؛ این داروهای تبلیغاتی با نادیده گرفتن وضعیت مخاطبان مختلف یک دارو یا پماد را برای همه تجویز میکنند.
در بسیاری از این تبلیغات، مرز میان دارو، فرآورده آرایشی بهداشتی و مکمل غذایی مخدوش میشود. محصولی که در قالب یک داروی گیاهی لاغری با قابلیت درمانی معرفی میشود، ممکن است در بهترین حالت یک مکمل یا حتی یک محصول آرایشی باشد، این کار علاوهبر گمراهکردن مصرفکننده، امکان نظارت دقیق را سلب میکند.
استفاده از تکنیکهای روانشناختی و شبهعلم برای اقناع مخاطب، از دیگر ویژگیهای این تبلیغات است، ارائه آمارهای ساختگی، استفاده از اصطلاحات پیچیده علمی بهصورت نامفهوم، نمایش تصاویر دراماتیک از قبل و بعد که اغلب دستکاری شده هستند و حضور افراد در لباس پزشک یا مشاور تغذیه بدون ذکر مشخصات واقعی و مدارک معتبر، همگی برای ایجاد اعتماد کاذب و دور زدن قوه تشخیص مخاطب طراحی شدهاند.
زمانی که مخاطب، رسانه را بازاری برای محصولات غیرواقعی ببیند، به تدریج اعتماد خود را نسبت به محتوای آموزشی و اطلاعرسانی آن، حتی بخشهای معتبر و علمی از دست میدهد. این بیاعتمادی میتواند در مواقعی مانند همهگیری بیماریها، به بحرانی برای مدیریت سلامت عمومی تبدیل شود.
به نظر میرسد مجریان، بازیگران یا افراد حاضر در این آگهیهای تبلیغاتی که از اعتبار اجتماعی خود برای تبلیغ محصول استفاده میکنند، مسئولیت اخلاقی سنگینی در قبال توصیه محصولاتی با ادعای درمانی بر عهدهدارند.
این تبلیغات سبک زندگی ناسالم و سریع را ترویج میکنند. آنها القا میکنند که برای لاغری نیازی به اصلاح الگوی غذایی و تحرک نیست، یا برای داشتن پوستی خوب نیازی به مراقبتهای مستمر و پیشگیری از آفتاب مستقیم نیست. این پیام در بلندمدت، باعث دوری مردم از روشهای اثباتشده و پایدار حفظ سلامت میشود.
آیا تبلیغات عوارض احتمالی داروها را اعلام میکنند؟
در حالی که در تبلیغات داروهای واقعی، هشدارها و عوارض احتمالی به صراحت اعلام میشود، در این آگهیها کوچکترین اشارهای به امکان بروز عوارضی مانند مشکلات گوارشی، کلیوی، پوستی یا تداخل با داروهای دیگر نمیشود. مصرفکننده در تاریکی کامل، محصول را آزمایش میکند.
در سطح بینالمللی، بسیاری از کشورها قوانین سختگیرانهای برای تبلیغات محصولات سلامتمحور دارند. در اتحادیه اروپا و آمریکا، ادعای درمانی یک محصول نیازمند ارائه مستندات علمی، قوی و تایید نهادهای نظارتی است و رسانهها مجاز به پخش هر محتوایی نیستند. بیتوجهی به این استانداردهای جهانی، کشور را به بازاری برای محصولات کمکیفیت یا خطرناک تبدیل میکند.
مخاطبان در چه سطح سواد رسانهای هستند؟
آموزش سواد رسانهای و سلامت به مخاطب نیز مقولهای است که مورد غفلت واقع شده است. در کنار سختگیری بر رسانه، باید به مردم آموخت که چگونه ادعاهای غیرواقعی را تشخیص دهند، مجوزهای سازمان غذا و دارو را بررسی کنند و به جای تبلیغات، به توصیه پزشک معتمد خود عمل کنند.
الگوی کسبوکار مبتنی بر فریب، در بلندمدت برای خود رسانه نیز آسیبزا است. از دست دادن اعتبار و سرمایه اجتماعی بزرگترین دارایی یک رسانه عمومی است. تبدیل شدن به بلندگوی شرکتهای سودجوی سلامت، این سرمایه را به بهای درآمد ناچیز تبلیغاتی به مخاطره میاندازد.
سازمان غذا و دارو: تذکرات لازم را به فعالان این حوزه میدهیم
مدیرکل امور دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو، به ایرنا گفت: در حوزه تبلیغات فرآوردههای زیبایی باید میان نظریه فنی و واقعیت اجرائی تفاوت قائل شد.
اکبر عبدالهیاصل توضیح داد: از منظر فنی، دارو باید بدون تبلیغات و تنها از مسیر داروخانهها در اختیار مردم قرار گیرد و افراد بر پایه نیاز واقعی خود اقدام به مصرف کنند؛ این اصل در مورد فرآوردههای زیبایی نیز صادق است و با شکل اغراقآمیز کنونی تبلیغات در این حوزه موافق نیستیم.
عبدالهیاصل ادامه داد: اما در عمل، با محدودیتهای قانونی مواجه هستیم و امکان نظارت کامل بر پلتفرمها وجود ندارد. در شرایطی که تقریباً همه نهادهای مسئول به طور ضمنی اجازه دادهاند پلتفرمهای هر کالای مرتبط با سلامت را به هر شکل ممکن عرضه کنند، تلاش میکنیم حداقل آسیب ممکن به نظام سلامت وارد شود.
وی خاطرنشان کرد: در این راستا، بر افزایش آگاهی عمومی و اطلاعرسانی تمرکز کردهایم و در همایشهای تخصصی، تذکرات لازم را به فعالان حوزه ارائه میدهیم.
این مقام مسئول در سازمان غذا و دارو با اشاره به تغییر الگوی مصرف در کشور افزود: هنگامی که جوانان و میانسالان به جای سرمایهگذاری مولد، به هزینههای کوچک اما بیثمر روی میآورند، یکی از مصادیق آن، هزینههای غیرضروری در حوزه زیبایی است.
تقلب گسترده در داروهای لاغری تبلیغاتی
عبدالهیاصل تأکید کرد: در تعیین قیمت داروهای درمانی اختیار چندانی نداریم و قانون عمدتاً به نفع مصرفکننده و تولیدکننده عمل میکند، در حالی که مقررات، نهاد تنظیمگر را محدود کرده است؛ بنابراین، باید همواره مراقب باشیم که قوانین جدید اختیارات سازمان غذا و دارو را بیش از پیش محدود نکنند.
وی با بیان اینکه متاسفانه گاه شاهد پیشنهادهایی هستیم که فروش پلتفرمی را بدون نظارت مجاز میدانند، گفت: در نتیجه، هرچند از نظر فنی با تبلیغات و فروش آزاد فرآوردههای زیبایی مخالفیم و معتقدیم مصرف باید تنها در موارد واقعی و ضروری صورت گیرد، اما در عمل با محدودیتهای قانونی روبهرو هستیم و میکوشیم در این فضای پیچیده، حداقل نظارت و حداکثر آگاهیبخشی را انجام دهیم.