مقاله وارده
کوهستانهای ایران ستونهای پایداری اقلیم و حیات
ایران سرزمینی است که بخش بزرگی از چهره طبیعی آن را کوهستانها شکل دادهاند. از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب، این ارتفاعات بهعنوان ستونهای پایداری اقلیم و منبع حیات کشور شناخته میشوند. کوههای البرز، زاگرس، سبلان، دنا و تالش از مهمترین نواحی کوهستانی ایراناند که نقشی حیاتی در تنظیم اقلیم، تأمین آب، حفظ تنوع زیستی و پایداری فرهنگی دارند. بازنگری در جایگاه این پهنههای طبیعی و چالشهای پیشروی آنها ضرورتی علمی و ملی است.
رشتهکوه البرز
رشتهکوه البرز چون دیواری سترگ، فلات مرکزی ایران را از نواحی مرطوب خزری جدا میسازد. این رشته از آذربایجان تا خراسان امتداد یافته و بلندترین نقطه آن، قله دماوند با ارتفاع ۵۶۱۰ متر، نماد استواری و هویت ملی ایرانیان است. ساختار زمینشناسی پیچیده البرز، ترکیبی از سنگهای رسوبی، آذرین و دگرگونی است و فعالیتهای تکتونیکی در آن همچنان ادامه دارد. البرز علاوهبر زیبایی طبیعی، نقش اساسی در کنترل اقلیم شمال کشور دارد؛ به گونهای که مانع نفوذ جریانهای مرطوب خزر به فلات مرکزی میشود و در عین حال با تشکیل ابر و بارش، جنگلهای انبوه هیرکانی را در دامنه شمالی خود حفظ کرده است.
رشتهکوه زاگرس
در جنوب و غرب ایران، رشتهکوه زاگرس گسترده شده که از کردستان تا خوزستان و بوشهر امتداد دارد. زاگرس با بیش از ۱۳۰۰ کیلومتر طول و قلههایی چون زردکوه و دنا، نهتنها مرز طبیعی فلات ایران، بلکه خاستگاه اصلی منابع آبی کشور است. این کوهها منبع تغذیه رودخانههای مهمی چون کارون، کرخه و دز هستند که حیات دشتهای حاصلخیز غرب و جنوب کشور به آنها وابسته است. پوشش گیاهی زاگرس شامل جنگلهای بلوط ایرانی است که افزون بر ارزش زیستمحیطی، نقشی تعیینکننده در حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش دارند. نابودی این جنگلها به دلیل قطع بیرویه، آتشسوزی و تغییر اقلیم، یکی از بحرانهای جدی محیطزیستی ایران محسوب میشود.
کوه سبلان
در شمالغرب، کوه سبلان با ارتفاع ۴۸۱۱ متر، قلهای آتشفشانی و خاموش است که در دل خود دریاچهای زیبا جای داده است. این کوه منبع چشمههای آب گرم معدنی فراوانی است و نقش مهمی در تأمین آب سطحی و زیرزمینی منطقه اردبیل دارد. پوشش گیاهی متنوع، مراتع سرسبز و تنوع جانوری سبلان، آن را به یکی از زیستبومهای کمنظیر ایران بدل کرده است. دامنههای سبلان مأمن زندگی عشایر شاهسون است که با کوچ فصلی خود، پیوند دیرینه انسان و طبیعت را تداوم بخشیدهاند.
قله دنا
در میانه زاگرس، قله دنا با ارتفاع بیش از ۴۴۰۰ متر از مهمترین بخشهای این رشته کوه است. دنا به سبب وجود برف دائمی، چشمههای پرآب و پوشش گیاهی غنی، نقش حیاتی در تنظیم منابع آبی جنوب کشور دارد. رودخانههای بشار و ماربر از این ارتفاعات سرچشمه میگیرند و آب مورد نیاز شهرهایی چون یاسوج و دهدشت را تأمین میکنند. وجود گونههای گیاهی دارویی و جنگلهای انبوه بلوط در دامنههای دنا، اهمیت زیستمحیطی و اقتصادی آن را دوچندان کرده است.
رشتهکوه تالش
در امتداد شمالغرب تا سواحل خزر، رشتهکوه تالش قرار دارد که مرز طبیعی بین فلات آذربایجان و دشت گیلان است. کوههای تالش با جنگلهای انبوه هیرکانی و چشمههای فراوان، بخشی از میراث طبیعی ثبتشده جهانی ایران محسوب میشوند. این منطقه زیستگاه گونههای نادر گیاهی و جانوری است و نقش مهمی در تعدیل رطوبت و دمای اقلیم شمال کشور دارد. با این حال، توسعه شهری و تغییر کاربری جنگلها تهدیدی جدی برای پایداری این منطقه به شمار میرود.
نقش کلیدی کوهستان در چرخه آب
کوهستانها بهطور کلی در چرخه آب نقش کلیدی دارند. آنها بهمنزله برجهای آب طبیعی عمل کرده و با ذخیره برف و یخ در زمستان، منابع پایدار آب در فصول گرم را تضمین میکنند. حدود نیمی از منابع آب کشور از مناطق کوهستانی سرچشمه میگیرد. اما در دهههای اخیر، تغییرات اقلیمی باعث کاهش بارش برف و افزایش سرعت ذوب آن شده است؛ پدیدهای که موجب کاهش ذخیره آب و تشدید خشکسالی در مناطق پاییندست میشود. کاهش بارندگی در البرز و زاگرس به معنای تهدید مستقیم برای تأمین آب میلیونها نفر در شهرهایی چون تهران، اصفهان و اهواز است.
کوهستان مأمن تنوع زیستی
افزون بر نقش اقلیمی، کوهستانها مأمن تنوع زیستی بینظیری هستند. از جنگلهای هیرکانی البرز تا مراتع زاگرس و دشتهای مرتفع سبلان، گونههای فراوانی از گیاهان و جانوران بومی زیست میکنند. اما تخریب زیستگاهها، شکار غیرقانونی، چرای بیرویه و بهرهبرداری ناپایدار از منابع، این تنوع را در معرض خطر قرار داده است. به گفته کارشناسان، بیش از یکسوم گونههای گیاهی زاگرس در معرض نابودی قرار دارند.
نقش فرهنگی و اجتماعی کوهستان
کوهستانها همچنین نقش فرهنگی و اجتماعی برجستهای در ایران دارند. سکونتگاههای کوهنشین از دیرباز کانونهای تمدن و فرهنگ بومی بودهاند. زبانها، آداب و رسوم، موسیقی و معماری خاص این نواحی بازتاب سازگاری انسان با محیط خشن کوهستانی است. جوامع محلی در این مناطق دانش بومی ارزشمندی درباره مدیریت منابع آب، کشاورزی در اراضی شیبدار و حفاظت از طبیعت دارند که باید در برنامههای توسعه پایدار مورد توجه قرار گیرد.
چالشهای کوهستانهای ایران
با وجود اهمیت فراوان، کوههای ایران امروز با چالشهایی چون تخریب زیستگاه، استخراج بیرویه معادن، احداث جادههای غیراصولی و تغییر اقلیم مواجهاند. این روند در صورت تداوم، پیامدهای جبرانناپذیری بر منابع آب و زیستبوم کشور خواهد داشت. راهکار اساسی، اجرای سیاستهای مدیریت یکپارچه منابع طبیعی است؛ ازجمله احیای جنگلها و مراتع، کنترل چرای دام، جلوگیری از ساختوساز غیرمجاز، استفاده از فناوریهای نو در پایش اقلیم و حمایت از گردشگری پایدار کوهستانی.
در کنار اقدامات دولتی، آگاهی عمومی درباره اهمیت کوهستانها باید افزایش یابد. رسانهها، نهادهای آموزشی و سازمانهای مردمنهاد میتوانند با تولید محتوا و آموزشهای محیطزیستی، فرهنگ حفاظت از کوهستان را در جامعه نهادینه کنند. مشارکت مردم محلی نیز شرط اصلی موفقیت است؛ چراکه آنان نخستین مدافعان و در عین حال نخستین بهرهمندان از منابع کوهستانیاند.
در جمعبندی میتوان گفت؛ کوههای البرز، زاگرس، سبلان، دنا و تالش نهتنها جلوههای شگرف طبیعت ایران، بلکه پایههای حیاتی برای استمرار زندگی، اقلیم پایدار و هویت ملی هستند.
پاسداری از این میراث طبیعی، مسئولیتی همگانی و ضرورتی برای آینده کشور است. اگر امروز برای حفظ کوهها اقدام نکنیم، فردا ممکن است نه از برف دماوند نشانی بماند و نه از چشمههای زلال زاگرس.
لیلا حسینیان