بازگشت از مسیر آلام تن با تقویت جسـم و روح
امیرحسین بسطامی-بخش نخست
امروزه سلامتی مهم‌ترین شاخص در زندگی اجتماعی است. آدم هرچه پیرتر شود، بیشتر به ارزش تندرستی پی می‌برد. آدمیزاد اگر سالم و تندرست نباشد اصلاً نمی‌تواند از زندگی لذت ببرد، چرا که درد و ناسالمی همواره با انسان همراه است و حتی میتواند جلوی کارهای روزمره فرد را بگیرد. با تکیه بر عادات غذایی مناسب و ورزش می‌توانیم تندرست باقی بمانیم. خواب شبانه 7ساعته و ورزش از فاکتورهای دیگر سالم بودن است. سلامتی یکی از ارزش‌های بنیادین در زندگی است که تأثیر عمیقی بر کیفیت و طول عمر افراد دارد.
این ضرب‌المثل را باید همیشه مدنظر داشت: قدر عافیت کسی داند که به مصیبتی گرفتار آید.
انسان سالم نه‌تنها به‌عنوان فردی که از نظر جسمی بدون بیماری است، تعریف میشود، بلکه تعریف جامع‌تری ارائه داده شده که شامل سلامتی در ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی است. سلامتی به معنای «وضعیت کامل رفاه جسمانی، روانی و اجتماعی و نه‌تنها نبود بیماری یا نقصان» است. این تعریف تأکید می‌کند که سلامتی تنها نباید از منظر غیاب بیماری یا ناتوانی ارزیابی شود، بلکه باید به‌عنوان حالتی از تعادل و هماهنگی در تمام جنبه‌های زندگی فرد در نظر گرفته شود. این دیدگاه گسترده‌تر نشان‌دهنده اهمیت توجه به‌سلامت روان و سلامت اجتماعی علاوه‌بر سلامت جسمانی است. از ین منظر، یک انسان سالم کسی است که در تمامی این ابعاد به‌خوبی عمل می‌کند، قادر به مقابله با استرس‌های عادی زندگی است، به طور مولد و مفید کار می‌کند و قادر به سازگاری و ایجاد ارتباط با دیگران و محیط اطراف خود است. این تعریف همچنین بر اهمیت دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی مناسب، سبک زندگی سالم و محیط‌های پشتیبانی‌کننده برای حفظ و ترویج سلامت در سطح فردی و جمعی تأکید دارد.
تعریف سلامتی
سلامتی به وضعیتی اشاره دارد که در آن فرد دارای فعالیت‌های طبیعی، روانی، اجتماعی و جسمانی به حداکثر قابلیت خودش بوده و از بیماریها و نقصان‌های جسمانی و روحی جلوگیری شده یا به مرور زمان با کاهش این بیماریها و نقصان‌ها رو‌به‌رو شده است. سلامتی در واقع یک حالت کامل‌بودن فرد است که شامل بعدهای جسمی، روانی، اجتماعی و روحی میشود. این شرایط به دستیابی به کیفیت زندگی بهتر و احساس رضایت از زندگی کمک می‌کند و فرد را در تلاش برای دستیابی به اهداف شخصی و جمعی‌اش پشتیبانی می‌کند. سلامتی، به معنای گسترده و جامع، اشاره به وضعیت کامل رفاه جسمی، روانی، و اجتماعی دارد و تنها به نبود بیماری یا ناتوانی محدود نمی‌شود. در این تعریف، بر اهمیت تعادل در همه ابعاد زندگی تأکید دارد. به‌عبارت‌دیگر، سلامتی فقط به معنای نبودن بیماری نیست، بلکه شامل داشتن یک زندگی کیفی، با سلامت جسمانی، روانی خوب، و توانایی برقراری ارتباط مثبت با دیگران و محیط اطراف است. این مفهوم، همچنین، اهمیت پیشگیری از بیماریها و ترویج سبک‌های زندگی سالم را موردتأکید قرار می‌دهد، به‌طوری که افراد می‌توانند کاملاً در جامعه مشارکت کرده و از زندگی خود لذت ببرند. سلامتی به‌عنوان یک حق بشری در نظر گرفته میشود و دستیابی به آن نیازمند تلاش همه‌جانبه از سوی جوامع، سازمان‌ها، و دولت‌ها است.
نقش طب سنتی در سبک زندگی سالم
مژگان تنساز عضو هیئت‌علمی دانشگاه ضمن بیان توضیحاتی درباره کلیات و تاریخچه و جایگاه طب سنتی در جهان و ایران و با اشاره به قدمت پنج‌هزارساله طب سنتی ایران و پیشنهاد سازمان جهانی بهداشت در سال 1978 مبنی بر استفاده از ظرفیت‌‌های طب سنتی کنار طب نوین اظهار می‌دارد: «از دلایل مهم ترویج و توسعه طب سنتی میتوان به ریشه‌داری در باور و فرهنگ مردم و پذیرش آنان، کلی‌نگر بودن، سهولت دسترسی و ارزان‌بودن خدمات اشاره کرد.» وی خاطرنشان می‌کند: «به گفته ابن سینا در کتاب قانون، طب یعنی شناخت احوال بدن انسان از نظر سلامتی و بیماری و هدف آن حفظ سلامتی و برگرداندن سلامت در صورت بیمار شدن است.»
تنساز با بیان اینکه حفظ سلامتی از نظر حکمای قدیمی مقدم بر درمان بوده است، می‌گوید: «علم پزشکی به دوشاخه نظری و عملی تقسیم میشود؛ طب نظری به بررسی عملکرد طبیعی بدن انسان و عوامل مؤثر بر آنکه منجر به‌سلامتی و بیماری میشود پرداخته و در نهایت پزشک را به تشخیص می‌‌رساند؛ در طب عملی نیز روش‌‌های حفظ سلامتی یا برگرداندن سلامت در صورت بیماری بررسی میشود.»
وی طب نظری را شامل سه بخش امور طبیعی، علل و اسباب، دلایل و علائم برشمرد و توضیح می‌دهد: «آب، خاک، هوا و آتش را چهار رکن اصلی تمام عالم و جانداران است که با هم ترکیب شده و مزاج را تشکیل می‌‌دهند.»
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه با اشاره به ارکان، امزجه، اخلاط، اعضا، ارواح، قوا و افعال به‌عنوان هفت بخش امور طبیعیه؛ افعال را غایت امور طبیعیه دانست و خاطرنشان می‌کند: «در طب سنتی سلامتی از روی افعال تشخیص داده میشود.»
تنساز با بیان اینکه اسباب تندرستی و بیماری شش نوع‌‌اند، می‌گوید: «در کتاب خفی علایی آمده است که این اسباب شامل آب‌وهوا، خوردنیها و آشامیدنی‌‌ها، حرکت و سکون، خواب و بیداری، استفراغ و احتقان و در نهایت اعراض نفسانی هستند.»
وی با اشاره به اهمیت خوردنیها و آشامیدنی‌‌ها به تشریح اصول تغذیه در طب سنتی ایران پرداخت و تأکید دارد: «آداب غذاخوردن بخش مهمی از تغذیه است که در صورت صحیح بودن میتواند باعث پیشگیری از بسیاری بیماریها شود.» این متخصص طب سنتی با اشاره به حدیثی از امیرالمؤمنین(ع) تصریح می‌کند: «کسی که با شکم خالی و معده پاکیزه غذا بخورد، آن را خوب بجود و قبل از سیری کامل دست از غذا بکشد تا زمان مرگ به هیچ مرضی مبتلا نخواهد شد؛ رعایت این سه اصل باعث کاهش بروز بسیاری از بیماری‌‌های متابولیک میشود.» وی تنوع غذاهای مختلف در یک وعده‌غذایی را باعث اختلال هضم در معده برشمرده و تأکید دارد: «ساده خوردن باعث سلامت میشود؛ سفره‌های غذایی را سالم و ساده کنید و مملو از غذاهای متنوع و رنگارنگ نکنید.»
تنساز مواردی نظیر اصلاح تدریجی عادات غذایی بد، اجتناب از ورزش و فعالیت شدید پس از خوردن غذا (حداقل 3-2 ساعت بعد از صرف غذا)، پرهیز از مصرف غذاهای متنوع در یک وعده غذایی، اجتناب از پرخوری و درهم‌خوری، صرف وعده شام سبک و زودهنگام به‌ویژه در سالمندان را توصیه می‌کند.
اهمیت و ارزش سلامتی از دیدگاه حضرت علی(ع)
واژه «سلامت» مصدر و معنای آن سالم‌بودن است. دو واژه «صحت» و «عافیت» مترادف واژه «سلامت» هستند. سلامت و عافیت برای روح و جسم به کار می‌رود، اما صحت فقط ناظر بر سلامت جسمانی و تندرستی است که با این توصیف ارزش و اهمیت سلامت نسبت به صحت بیشتر خواهد بود. از نظر آموزه‌های دین اسلام، دارابودن قلب سلیم و پاک برای انسان‌ها اهمیت ویژه‌ای خواهد داشت. میان واژه‌های سلامت، سلام و دارالسلام ارتباط خاصی از لحاظ معنا و مفهوم وجود دارد. در تفاوت دنیا و آخرت باید گفت که دنیا محل امتحان، آزمایش و دچارشدن به انواع بلاها است؛ اما سرای آخرت و بهشت، محل آرامش و آسایش واقعی، به دور از هرگونه شر و بدی و ضرر دیدن خواهد بود.
امام علی(ع) در باب اهمیت سلامتی انسان‌ها مطرح کرده‌اند، شامل موارد ذیل است: 1- احتیاج به دعا در سلامتی و بیماری 2- از بین رفتن سلامتی‌ها 3- تأثیر عوامل زیست محیطی در سلامت 4- قدرشناسی از سلامتی و تندرستی.
فرمایشات نورانی امام علی(ع) حاوی مضامین ذیل است:
الف) ضرورت دعا کردن فقط به هنگام بیماری نیست، بلکه افراد تندرست هم نیازمند دعا برای سلامتی خود هستند.
ب) سلامتی مطلق در این دنیا برای هیچ انسانی حاصل نمی‌شود و از بین رفتن این نعمت برای تمامی افراد بشر، مسلم و قطعی خواهد بود.
ج) دوران بیماری برای افراد جامعه، زمان معینی خواهد بود و به دنبال آن بهبودی و سلامتی پدید خواهد آمد.
د) امام علی(ع) به انسان‌ها سفارش می‌کند که در زمان عافیت و سلامتی، قدرشناس باشند و در هنگام بلا و گرفتاری صبر پیشه کنند.
نقش تغذیه در سلامتی و رشد بدن
رشد و سلامت بدن با تغذیه سالم ارتباط مستقیم دارد. تغذیه نه‌تنها بر رشد جسمی و ظاهر انسان تأثیر می‌گذارد، بلکه بر نحوه احساس و برداشت ما از محیط، خلق‌وخو و رفتار ما نیز مؤثر است.
اهمیت وجود برخی مواد مغذی برای بدن به‌ویژه ویتامین‌ها، مواد معدنی و پروتئین‌ها، آن اندازه ضروری است که در تغذیه و سلامت سلول‌های مغز دخالت دارند و بر این اساس میتوان با استفاده از تغذیه مناسب، از بروز برخی نارسایی‌های عصبی و روانی انسان، پیشگیری کرد.
تغذیه کامل و کافی، باعث شادابی و تندرستی میشود، بر طول عمر مفید انسان می‌افزاید، ناتوانی و بیماری را کاهش می‌دهد، زندگی را در نظر انسان خوشایند، سعادت‌آمیز و رضایت‌بخش جلوه می‌دهد و از پیری زودرس پیشگیری می‌کند. بر عکس سوءتغذیه که امروزه، به‌ویژه در میان کشورهای توسعه‌نیافته شایع است، عامل اصلی مرگ‌ومیرها است و بیشتر قربانیان خود را از میان کودکان برمی‌گزیند.
گروه وسیعی از مردم جهان نیز باوجود آن که به غذای نسبتاً کافی دسترسی دارند به دلیل ناآگاهی تغذیه‌ای، به‌نوعی گرفتار سوءتغذیه هستند.
مهدی سعادت متخصص تغذیه در پاسخ به این سؤال که تغذيه متعادل چيست؟ می‌گوید: «تغذيه متعادل به رژيم غذایی گفته میشود که کليه نيازهاي فرد به مواد مغذي را در شرايط مختلف فيزيولوژيکي تأمين کند. يعني رژيم غذايي حاوی مواد غذایی متنوع از تمامی گروه‌های غذایی باشد و به مقدار کافي هم خورده شود.»
وی در ادامه می‌افزاید: «انسان براي دستيابي به‌سلامت كامل به تمام گروه‌های غذايي نياز دارد، غذاها به پنج گروه اصلي تقسيم می‌شوند كه گروه‌های غذايي توصيه شده عبارت‌اند از:
گروه نان و غلات: شامل انواع نان و به‌ویژه نوع سبوس‌دار، نان‌های سنتي، برنج، انواع ماكاروني و رشته‌ها، غلات آماده خوردن و فرآورده‌های آنها و به‌ویژه محصولات تهيه شده از دانه كامل غلات. اين گروه داراي کربوهیدرات‌های پيچيده و فيبر غذايي (مواد غیرقابل‌هضم گیاهی) در انواع سبوس‌دار آن، برخي ویتامین‌های گروه ب، آهن، پروتئين ناکامل و منيزيم هستند.
گروه سبزها: شامل انواع سبزی‌های برگ سبز، انواع كلم، هویج، بادمجان، نخودسبز، لوبیاسبز، كاهو، قارچ، انواع كدو، فلفل و گوجه‌فرنگی است. مواد غذایی اين گروه داراي انواع ویتامین‌های ای و سی، مواد معدني مانند پتاسیم و مقدار زيادي فيبر غذايي و آب است.
گروه میوه‌ها: شامل انواع ميوه و آب‌میوه تازه طبيعي، کمپوت میوه و میوه‌های خشك است. مواد مغذي مهم اين گروه شامل ويتامين سی، پیش‌ساز ویتامین ای، فيبر غذایی، مواد معدني و آب است.
در هر وعده غذایی چه بخوریم؟
در هر وعده غذایی بايد كوشيد تا دست‌کم از سه گروه غذايي مختلف استفاده شود. براي میان‌وعده‌ها بهتر است از ميوه و انواع مغز دانه‌ها نظیر گردو، پسته و بادام استفاده کرد. همان‌طور كه ديده میشود چربی‌ها، روغن‌ها و انواع قندهای ساده و شیرینی‌ها در هیچ‌یک از گروه‌های اصلي غذايي جايگاهي ندارند؛ زیرا با توجه به اينكه انرژی زيادي تولید می‌کنند، اما ازآنجائی‌که مواد معدني و ویتامین‌های كمي را به بدن می‌رسانند. به یاد داشته باشیم تا حد امکان مصرف چربی‌ها، روغن‌ها، قندهای ساده و فرآورده‌های آنها را در برنامه غذایی خود محدود کنیم.
گروه شير و فرآورده‌های کم‌چرب آن: این گروه شامل شير و فرآورده‌های آن مثل ماست، پنير، كشك، دوغ است كه توصيه میشود از لبنيات کم‌چرب استفاده كنيد. اين گروه داراي مقادير زيادي کلسیم، پروتئين باکیفیت بالا، فسفر، ويتامين ب 2 و سایر مواد مغذی است.
گروه گوشت و جانشین‌های آن: اين گروه شامل انواع گوشت قرمز (مانند گوسفند، گوساله) و سفيد مانند مرغ، ماهي، پرندگان، تخم‌مرغ، انواع حبوبات (مانند نخود، لوبيا، عدس) و انواع مغز دانه‌سا (مانند بادام و فندق) است كه داراي پروتئين، آهن، فسفر، ویتامین‌های ب 6 و ب 12 و نیاسین، روی و منیزیم است.