رفع لب تشنگی مزارع و باغ‌ها با شیوه‌های نوین آبیاری
خشکسالی به نبود یا اندک بودن باران در یک دوره طولانی گفته می‌شود که باعث عدم توازن در میزان آب و در نتیجه آن، کمبود آب، نابودی گیاهان، کم شدن شدت جریان آب، کاهش عمق آب‌های سطحی و خاک مرطوب، فرسایش خاک می‌شود. به عبارتی دیگر خشکسالی زمانی رخ می‌دهد که تبخیر سطحی و تبخیر آب از گیاهان از حد معمول در مدت معین بیشتر باشد. ایران تنها کشوری نیست که در سال‌های اخیر با بحران آب درگیر شده است؛ بلکه جهان در حال تجربه بحران آب است.
ایران با قرار گرفتن در کمربند خشک کره زمین با مشکل کم‌آبی مواجه است. رشد فزاینده جمعیت و نیاز به محصولات کشاورزی و دامی و محدودیت منابع آب‌وخاک به عنوان بستر اصلی تولیدات کشاورزی مسئله کم‌آبی را به‌گونه‌ای بسیار جدی فراروی کشور قرار داده است. درواقع خشکسالی نیز به عنوان یک پدیده طبیعی همچون سایر پدیده‌های طبیعی به مدد دانش، آگاهی، برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح قابل پیش‌بینی و کنترل است و با مدیریت صحیح می‌توان خسارات ناشی از آن را به حداقل رساند.
بر اساس آمارهای موجود وزارت نیرو میانگین سی‌ساله بارندگی سالانه ایران ۲۵۰ میلیمتر بوده است، همین آمار نشان‌دهنده این است که بارش سالانه کشورمان نسبت به جهان خصوصاً کشورهای اروپایی با ۷۰۰ تا ۸۰۰ میلیمتر بارندگی در سال، بسیار کمتر است؛ بنابراین مسئولین و دست‌اندرکاران بحران آب در مقطع کنونی نباید نگرشی مقطعی و آنی داشته باشند، بلکه باید بر مبنای مقابله اضطراری و تدوین یک برنامه بلندمدت منظم و مداوم جهت آمادگی و پیشگیری، از گسترش بحران خشکسالی، جلوگیری کنند.
دوره ۳۰ساله خشکسالی در ایران
طبق گفته رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران، کشورمان وارد یک دوره ۳۰ساله خشکسالی شده است که 20 سال از این دوره نیز گذشته است و تاثیر این دوره کاملا مشهود و برای مردم قابل لمس است. هرچه جلوتر آمده‌ایم، بارش‌ها از حد نرمال کاهش پیدا کرده است و ذخایر آبی سدهای کشور هر سال نسبت به سال قبل و دوره بلندمدت بیشتر کاهش یافته است. با این حال برخی از کارشناسان محیط‌زیست معتقدند این ادعا دقیق نیست و این موضوع که 20 سال از یک دوره خشکسالی گذشته است و تا 10 سال دیگر نیز پایان می‌یابد، از لحاظ علمی و تخصصی مردود است.
در مجموعه همه متخصصان، کارشناسان و مسئولان بر این باورند که ایران کشوری خشک است، اما فقر آب ندارد، بلکه دچار کمبود آب و عدم مدیریت صحیح ذخایر آبی است. کمبود منابع آب و مصرف بیش از اندازه ذخایر و منابع سطحی و زیرزمینی باعث بروز آسیب‌های جبران‌ناپذیری به محیط‌زیست، کشاورزی و زندگی انسان خواهد شد.
خشکسالی و کمبود منابع آبی غیر از آسیب‌ها و خطراتی که برای زندگی انسان‌ها دارد و می‌تواند باعث اتفاقات ناخوشایندی مانند ازبین‌رفتن زمین‌های کشاورزی، کمبود آب شرب، مهاجرت و ... شود، ممکن است با ضعیف‌شدن پوشش گیاهی به تأمین زنجیره سایر جانداران و حیات‌وحش آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد کند. همچنین ازبین‌رفتن جنگل‌ها و کاهش رطوبت خاک و افزایش آفات از جمله پیامدهای خشکسالی است.
کاهش خسارت‌های خشکسالی در مزارع
خشکسالی اثرات مستقیم و غیرمستقیم متفاوتی دارد. اثر مستقیم آن شامل کاهش تولید کشاورزی و کاهش آب زیرزمینی، کاهش جریان آب در رودخانه‌ها و جویبارها، در معرض خطر قرارگرفتن اکوسیستم‌های طبیعی یا انسانی، فرسایش خاک، ازبین‌رفتن احشام و حیات‌وحش. اثر غیرمستقیم شامل کاهش درآمد کشاورزان، کاهش درآمد مالیاتی دولت، افزایش هزینه آب و حمل‌ونقل، افزایش مهاجرت کشاورزان به شهرهای کوچک و بزرگ، کاهش تولید و کاهش کیفیت غلات می‌گردد.
مصطفی محمدعلیان یک مهندس کشاورزی می‌گوید: «قبل از هر گونه اقدام عملی برای کاهش خسارت‌های خشکسالی اتخاذ سیاست‌های راهبردی می‌تواند مشکل‌گشا باشد. این سیاست‌ها باید بر مبنای باورداشتن واقعیت کم‌آبی در منطقه باشد. به طور مسلم این دیدگاه می‌تواند در سیاست‌گذاری ایجاد صنایع با مصرف آب کم و کشت‌های مناسب با وضعیت کم‌آبی کارآمد واقع شود. همچنین اتخاذ روش‌هایی جهت بهره‌گیری حداکثر ممکن از نزولات جوی (برف‌وباران) نیز می‌تواند در جلوگیری از بحران خشکسالی پیش از وقوع آن بسیار مهم تلقی شود. نقشه‌های پیش‌بینی هواشناسی قابلیت‌های مناسبی را برای ارائه آگاهی لازم درخصوص رخداد بارندگی را داراست. تا به‌عنوان یک الگوی کلی در اختیار برنامه‌ریزان قرار گیرد که بر مبنای آن پیش‌بینی‌ها صورت‌گرفته و هشدارهای لازم به بهره‌برداران داده شود.»
وی درباره توصیه‌های فنی و کاربردی جهت کاهش خسارت خشکسالی در مزارع توضیح می‌دهد: «یکی از روش‌های کاهش اثر خشکسالی کشت گیاهان مقاوم به خشکی و در مورد درختان میوه استفاده از پایه‌های مقاوم به خشکی و یا کشت دیم برخی از درختان، در مکان‌های مناسب است. به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود تا هم در بخش زراعی و هم در بخش باغی، گیاهان با نیاز آبی کم جایگزین گیاهان با نیاز آبی بالا شوند.»
معجزه شیوه‌های نوین آبیاری
بازساخت نظام تولیدات زراعی و باغی از مهم‌ترین موارد مورد توجه برنامه‌ریزی برای مقابله با خشکسالی محسوب می‌شود. ارائه راهکارها و دستورالعمل‌هایی که منطبق با شرایط اقلیمی کشور است، نیز می‌تواند کمک شایانی به عبور از وضعیت بحران‌زای فعلی کند؛ لذا ضروری است تا مسئولین و کارشناسان، کشاورزان و بهره‌برداران و تولیدکنندگان بخش کشاورزی نسبت به اجرای اصولی کلیه موارد ذکر شده که در ادامه آمده است کوشش
کند.
مسعود دانایی، کارشناس باغبانی درباره تأمین آب در مناطق مبتلا به خشکی می‌گوید: «پس از مطالعه روش‌های تأمین منابع آب می‌توان بانک منابع آب هر منطقه را متناسب با شرایط نیاز آبی همان منطقه در اختیار داشت. از منابع تأمین آب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: استفاده از فاضلاب‌های شهری، شناسایی مکان‌های احداث سدهای زیرزمینی در مسیر رودخانه‌ها، استفاده از منابع آب غیرمتعارف، استفاده از فن‌آوری باروری ابرها، برنامه‌ریزی برای استفاده از روش‌های آبیاری تحت‌فشار (قطره‌ای - بارانی).»
وی درباره مصرف بهینه آب و بهبود روش‌های آبیاری توضیح می‌دهد: «انجام آبیاری متناسب با رشد گیاه که بایستی زمان و میزان آبیاری در نظر گرفته شود. توسعه و اجرای سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار انجام شود. ترویج روش‌های کم آبیاری در منطقه صورت پذیرد. (کم آبیاری به معنای مصرف کمتر آب به منظور افزایش تولید است.)
اصلاح روش انتقال آب و افزایش بهره‌وری آب از طریق مرمت شبکه‌های آبیاری و توسعه شبکه‌های انتقال آب با لوله، پوشش انهار و ایجاد کانال‌های سرپوشیده، انجام آبیاری به روش تشتکی یا نواری در باغ‌ها و حذف آبیاری غرقابی، بازچرخانی و بازیافت آب در مزرعه و غنی‌سازی آب آبیاری، مرمت و لایروبی قنوات و چاه‌ها و چشمه‌ها جهت افزایش بازدهی آب، کاهش سطح زیر کشت آبی و اعمال روش‌های فنی افزایش تولید در واحد سطح از دیگر اقدامات ضروری است.»
این کارشناس باغبانی و باغداری به باغداران توصیه می‌کند: «از هم اکنون در هر دور آبیاری یک روز آبیاری را با تأخیر انجام دهند تا در اوج بحران ریشه درختان به کم‌آبی و دور طولانی آبیاری عادت کرده باشد؛ مثلاً دور آبیاری اول ۱۰ روز، دور بعدی ۱۱ روز، دور بعدی ۱۲ روز و ... در باغ‌های بزرگ با توجه به میزان آب در دسترس مقداری از سطح باغ (درختان مسن و کم‌بازده، آفت‌زده و بیمار) حذف و آب در دسترس را به درختان بارده جوان تخصیص داده شود. آبیاری کوزه‌ای، کوزه‌های ۵ تا ۱۰ لیتری در نیمه دوم سایه‌انداز در عمق ریشه قرار داده و با آب پر شود. دهانه کوزه با علف هرز چیده شده یا مواد دیگر پوشانده تا هدررفت آب کاهش‌یافته و آب به‌آرامی و در زمان طولانی در دسترس گیاه قرار گیرد.»
احداث استخر آب از دیگر پیشنهادهای این مهندس باغبانی برای برطرف کردن لب تشنگی باغ‌ها و مزارع است، وی برایمان تبیین می‌کند: «باغ‌هایی که فاقد استخر ذخیره آب هستند، باید با حداقل امکانات موجود نظیر احداث استخر خاکی با پوشش پلاستیک اقدام به احداث استخر کرده تا در صورت کاهش حجم آب چاه‌ها بتوانند آب ذخیره کنند.
استفاده مجدد از آب‌های هرز برای آبیاری، پخش سیلاب جهت تغذیه سفره‌های زیرزمینی و ذخیره‌سازی روان آب‌های فصلی، توسعه کاربرد استفاده از سوپر جاذب‌ها (ژل‌های پلیمری جذب‌کننده آب)، استفاده از روش آبیاری قطره‌ای زیر سطحی در محصولاتی نظیر: ذرت، پسته، چغندرقند، گوجه‌فرنگی از دیگر راهکارهای مؤثر برای تأمین آب در باغ و مزرعه در زمان خشکسالی است.»
مدیریت خشکسالی
در کل به منظور مدیریت بحران خشکسالی لازم است طرح مدیریت جامع تهیه گردد که در هنگام وقوع خشکسالی به مورد اجرا گذاشته شود. در طرح مذکور بایستی مطالعات مختلفی صورت گیرد که طی آن ضمن بررسی جوانب مختلف موضوع، وظایف افراد و سازمان‌های مسئول برای حل معضل مشخص و ارائه می‌شود. از بهترین مواردی که در طرح جامع خشکسالی باید مورد توجه قرار گیرد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1) شناسایی ظرفیت‌های مقابله با ضایعات ناشی از خشکسالی: یکی از بهترین موضوع‌ها پس از مشخص شدن شدت خشکسالی در یک منطقه بررسی ظرفیت‌ها و امکانات در منطقه وقوع برای کاهش خسارت‌های خشکسالی است. از جمله این موارد بررسی درآمدها، سرمایه‌گذاری‌ها، اعتبارات و تسهیلات مالی است. وجود تأسیسات نگهداری میوه، سبزیجات، گوشت و علوفه از مهم‌ترین مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
2) تشکیل جلسات مشورتی با کارشناسان و بهره‌برداران: مهم‌ترین مورد که در مدیریت بحران نقش اساسی دارد، اطلاع‌رسانی شرایط و ایجاد فضای مقابله در میان مردم است. به همین منظور با تشکیل جلسات و توجیه شرایط باید نسبت به ایجاد فضای مقابله در مردم اقدام کرد و با مشارکت مردم در طرح‌های صرفه‌جویی در مصرف آب، حذف فعالیت‌های پرمصرف آب می‌توان موفقیت برنامه‌های جامع مهار خشکسالی را افزایش داد.
3) تهیه برنامه تامین کمبود آب: تامین اضطراری آب می‌تواند از چند طریق مختلف صورت گیرد که از جمله مهم‌ترین موارد آن از طریق بطری‌های آب و یا تانکرهای آب‌رسانی است. در افق‌های بلندمدت می‌توان از طریق لوله‌های انتقال آب این مسئله مهم را انجام داد.