نماز اول وقت و آثار آن
محمدجواد حسنی
یکی از مهم‌ترین احکام اسلام که مورد توجه ویژه خداوند قرار گرفته، نماز است که در آیات و روایات فراوانی برآن تأکید شده است. در حدیث مشهور امام باقر(ع) می‌توان به جایگاه این عبادت در پرونده اعمال دست یافت که فرمود:«... إِنَّ أَوَّلَ مَا یُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصَّلَاهُ فَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا...(1)؛ اولین چیزی که در قیامت از بنده سؤال می‌شود نماز است، پس اگر قبول شود اعمال دیگرش نیز قبول می‌شود.»
مقدمه بررسی پرونده افراد در روز قیامت، نماز است و محاسبه و قبول دیگر عبادات معطل تأیید نماز بندگان است. قبولی نماز نیز شرایط و مراقبت‌هایی نیاز دارد که در برخی روایات بر آن تأکید شده همانند: «اَحَبُّ الْعِبادِ اِلَى الله عَزَّوَجَلَّ رَجُلٌ صَدوقٌ فى حَدیثِهِ مُحافِظٌ عَلى صَلاتِهِ (2)؛ محبوب‌ترین بنده نزد خداى عزّوجلّ کسى است که راستگو و مراقب نمازش باشد.»
یکی از مراقبت‌ها و محافظت‌های لازم برای نماز، توجه به زمان اقامه نماز است. قطعاً محافظت بر نماز به معنای خواندن نماز نیست چون قرار است در این روایت محبوب‌ترین افراد نزد خداوند معرفی شود و کسی که اصلاً نماز نمی‌خواند از این فضاها بسیار دور است. در ادامه به برخی از روایات که به فضیلت وقت نماز اشاره دارند پرداخته خواهد شد.
الف) تأکید بر نماز اول وقت
از امام صادق(ع) پرسیدند که بهترین اعمال کدام است؟ حضرت در پاسخ فرمودند: «الصَّلَاهًُْ لِوَقْتِهَا وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ(3)؛ دوست‌داشتنی‌ترین کارها نزد خداوند نماز اول وقت، نیکى به پدر و مادر و جهاد در راه خداست.»
از آنجا که نمازهای روزانه، زمان‌های مشخص و محدودی دارند، منظور از عبارت «الصَّلَاهًُْ لِوَقْتِهَا» نمازخواندن در اول وقت است وگرنه برای نمونه خواندن نماز ظهر از ابتدای ظهر تا غروب آفتاب نمی‌تواند بافضیلت‌ترین عمل باشد؛ چراکه چنین کاری یک عبادت معمولی است؛ اما آنچه این عبادت را این مقدار بالا خواهد برد، انجام آن در ابتدای وقت است.
در حدیث دیگری امام صادق(ع) درباره نماز اول وقت می‌فرماید: «إِنَّ فَضْلَ الْوَقْتِ الْأَوَّلِ عَلَى الْآخِرِ کَفَضْلِ الْآخِرَهِ عَلَى الدُّنْیَا(4)؛ برتری نماز اول وقت نسبت به آخر وقت، مانند برتری آخرت است نسبت به دنیا.» در روایتی امام صادق(ع) وقت عمومی نمازهای روزانه را به دو قسمت اول وقت و زمان مجاز برای خواندن نماز تقسیم می‌کنند: «لِکُلِّ صَلَاهًٍْ وَقْتَانِ وَ أَوَّلُ الْوَقْتِ أَفْضَلُهُ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یَجْعَلَ آخِرَ الْوَقْتَیْنِ وَقْتاً إِلَّا فِی عُذْرٍ مِنْ غَیْرِ عِلَّهٍ(5)؛ براى هر نماز دو وقت است و اول وقت آن، بهتر است و کسى نباید که آخر وقت را وقت نماز قرار دهد، مگر آنکه عذر موجّهى داشته باشد.»
بر اساس این روایت، تأخیر انداختن نماز از اول وقت مذمت شده و ثواب و فضیلت نماز اول وقت آن‌قدر فراوان است که گویی نماز در غیر اول وقت فقط در موارد ضرورت و پیش آمد مشکلات، جایز است. بنابراین؛ فضیلت نماز اول وقت با دیگر زمان‌ها، قابل مقایسه نیست و این دسته از روایات، تأخیر نماز را برای مؤمنان، ضرر و خسارت بزرگ محسوب می‌کند.
ب) علت تأکید بر اول وقت
در کنار تأکیدات فراوان بر اقامه نماز در اول وقت، برخی روایات نیز به حکمت آن اشاره کرده‌اند، همانند: «زُرَارَهَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَقْتُ کُلِّ صَلَاهًٍْ أَوَّلُ الْوَقْتِ أَفْضَلُ أَوْ أَوْسَطُهُ أَوْ آخِرُهُ فَقَالَ أَوَّلُهُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یُحِبُّ مِنَ الْخَیْرِ مَا یُعَجَّلُ (6)؛ زراره گوید: به امام باقر(ع) عرض کردم: خداوند کارهاى شما را اصلاح فرماید! آیا اول وقت نماز بهتر است، یا وسط و یا آخر آن؟ حضرت فرمودند: اول آن، همانا رسول خدا(صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) فرمودند: براستی خداى عزّوجلّ عمل نیکى را که زودتر انجام شود، دوست مى‌دارد.»
مؤمنان باید تلاش کنند تا در عمل خیری همچون نماز، تأخیر به وجود نیاید و بر اساس تأکید قرآن که در توصیف مؤمنان فرموده: «أُولَئِکَ یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ»(مؤمنون، آیه 61) پس باید نماز را در ابتدای وقتش اقامه کنند. در روایت دیگری امام باقر(ع) بر همین مسئله تأکید دارند: «اعْلَمْ أَنَّ أَوَّلَ الْوَقْتِ أَبَداً أَفْضَلُ فَعَجِّلْ بِالْخَیْرِ مَا اسْتَطَعْت...(7)؛ بدان که اوّل وقت همیشه بهتر است، پس بشتاب براى نیکى به اندازه‌ای که بتوانى...»
در حدیث دیگری امام سجاد(ع) برای بی‌رغبتی و زهد نسبت به دنیا چنین می‌فرماید: «مَنِ اهْتَمَّ بِمَوَاقِیتِ الصَّلَاهًِْ لَمْ یَسْتَکْمِلْ لَذَّهًَْ الدُّنْیَا (8)؛ هرکس بر اوقات نماز اهمیّت قائل شود، لذّت دنیا را به‌طور کامل درک نخواهد کرد.» نسخه امام(ع) برای کسانی که می‌خواهند شیرینی دنیا، آنها را دچار گمراهی نکند، توجه و تأکید بر نماز اول وقت است.
رها کردن کارهای دنیایی در یک زمان مشخص و مشغول شدن به عبادتی همچون نماز که باید تمام توجه به پروردگار معطوف شود، تمرین خوبی برای دوری و کم‌اهمیتی دنیا در چشم مؤمنان محسوب خواهد شد.
ج) برخی از فوائد نماز اول وقت
اهل‌بیت(ع) در برخی کلماتشان برای تشویق مردم به نماز اول وقت، فوائدی و ثمراتی را بیان کرده‌اند که به برخی از این روایات اشاره می‌شود: در روایت نخست، امیر مؤمنان علی(ع) از رسول خدا(ص) گزارش می‌کند که حضرت چنین فرمود: «مَا مِنْ عَبْدٍ اهْتَمَّ بِمَوَاقِیتِ الصَّلَاهًِْ وَ مَوَاضِعِ الشَّمْسِ إِلَّا ضَمِنْتُ لَهُ الرَّوْحَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ انْقِطَاعَ الْهُمُومِ وَ الْأَحْزَانِ وَ النَّجَاهًَْ مِنَ النَّار...(9)؛
هیچ بنده‌اى به حفظ اوقات نماز و جریان و حرکت خورشید اهتمام نورزد جز اینکه راحتى وقت مرگ و قطع غم و اندوه‌ها و نجات از آتش را برایش ضمانت کنم...» در این روایت، مرگ راحت، زدوده شدن غم‌ها و نجات از آتش جهنم از فوائد توجه به اول وقت نماز برشمرده شده است. در کلام دیگری از پیامبر اعظم(ص) در باره افرادی که اول وقت نماز را رعایت می‌کنند چنین آمده است:
«إِذَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَاهَهًًْ مِنَ السَّمَاءِ عُوفِی مِنْهَا حَمَلَهُ الْقُرْآنِ وَ رُعَاهُ الشَّمْسِ أَی الْحَافِظُونَ لِأَوْقَاتِ الصَّلَوَاتِ وَ عُمَّارُ الْمَسَاجِدِ(10)؛ زمانی که خداوند آفتی از آسمان نازل کرد، حاملین قرآن و رعایت‌کنندگان خورشید، یعنی کسانی که از اوقات نماز محافظت می‌کنند و آبادکنندگان مساجدند، از این آفت در امانند».
بر اساس این روایت نیز، در امان بودن از عذاب‌های دنیوی یکی دیگر از ثمرات توجه به اول وقت دانسته شده است. همچنین امام صادق(ع) در حدیثی می‌فرماید: «ملک‌الموت یدْفَعُ الشَّیطَانَ عَنِ الْمُحَافِظِ عَلَی الصَّلَاهًِْ وَ یلَقِّنُهُ شَهَادَهًَْ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فِی تِلْک الْحَالَهِ الْعَظِیمَه(11)؛ ملک‌الموت از کسی که از نمازش محافظت می‌کند، شر شیطان را در هنگام مرگ، دفع کرده و شهادتین را به او تلقین می‌کند.» یکی از بحران‌های زندگی ایمانی، لحظه مرگ است که شیطان تمام تلاش خود را می‌کند تا در آخرین دقایق و فرصت، بتواند ایمان فرد را از بین ببرد. در این زمان است که فرشته مرگ، از کسانی که بر نماز اول وقت مراقبت داشته‌اند، حمایت می‌کند و شهادت بر یکتایی خداوند و نبوت پیامبر اکرم(ص) را برای او تلقین و بازگو می‌کند.
جمع‌بندی
نماز از پراهمیت‌ترین عبادات در میان اعمال عبادی محسوب می‌شود که برای ارتقا، نیازمند مراقبت‌ها و رعایت برخی آداب است که یکی از آنها، اقامه در ابتدای وقت است. در روایات نیز به علت‌هایی مانند فضیلت سرعت گرفتن در کار خیر، بر خواندن نماز در ابتدای وقت تأکید شده است.
همچنین حفاظت از عذاب دنیوی، مرگ آسان، دور شدن غم و اندوه، در امان بودن از شر شیطان و... از جمله فوائدی است که در روایات برای توجه به اول وقت نماز، بیان شده است.
پی‌نوشت‌ها:
1. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: اسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق، ج3، ص 268. 2. ابن بابویه، محمد بن على، الأمالی، تهران: کتابچی، چاپ ششم، 1376 ش، ص 295. 3. برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق / مصحح: محدث، جلال‌الدین، قم: دار الکتب الإسلامیه، چاپ دوم، 1371 ق، ج 1، ص 292. 4 تا 8. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: اسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق، ج 3، صص 274. 9. مفید، محمد بن محمد، الأمالی(للمفید)، محقق / مصحح: استاد ولى، حسین و غفاری علی‌اکبر، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق، ص 136. 10. محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1408 ق، ج 3، ص 149. 11. ابن بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی‌اکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1413 ق، ج 1، ص 137.