کتاب راهنما برای زندگی موفق فردی و اجتماعی
تقارن روزهای نخست سال جدید با ایام ماه مبارک رمضان و شب‌های قدر، بهانه‌ای بود تا رهبر معظم انقلاب، در سلسله تأکیدات مکرر و قدیمی خود به مدیران نظام، فعالان فرهنگی و عموم مردم برای انس با کتاب شریف نهج‌البلاغه، بار دیگر بر اهمیت این مسئله تأکید کنند. ایشان در همین زمینه فرمودند: «امیرالمؤمنین قله عدالت است، قله تقوا است، قله گذشت است در طول تاریخ. اگر ملّت ایران و ملت‌های مسلمان بخواهند استفاده کنند از درس این انسان بزرگ و برترین انسان‌ها بعد از پیغمبر اکرم (ص)، باید به نهج‌البلاغه بیشتر مراجعه کنند.
توصیه می‌کنم امسال فعالان عرصه فرهنگی به مطالعه نهج‌البلاغه و آموزش نهج‌البلاغه توجه ویژه‌ای داشته باشند.» ما در بخش پیشین گزارش به جایگاه رفیع این کتاب شریف در منظومه فکری رهبر انقلاب و نسبت آن با انقلاب اسلامی مردم ایران پرداختیم. علاوه‌بر این، مطالعه کتاب مهم و تاریخی الغارات را از جمله پیش‌نیازهای درک بهتر فضای خطبه‌ها و نامه‌های سیاسی- اجتماعی کتاب شریف نهج‌البلاغه شمردیم. یک‌سخن ساده ولی قدیمی اما همیشه در طلیعه چنین مباحثی به ذهن متبادر می‌شود و آن اینکه مفاهیم موجود در کتاب شریف نهج‌البلاغه برای کدام بخش زندگی امروز ما مفید است؟!
دستورالعمل سبک اداره و مدیریت
حجت‌الاسلام مصطفی اسحاقیان، کارشناس مسائل دینی و فعال فرهنگی در همین زمینه به گزارشگر کیهان می‌گوید: «صفت معروفِ امیرالمؤمنین(ع)، امام المتقین است. با اینکه همه حضرات معصومین اَعلام تُقی و عَلَم‌ها و مصادیق بارز مسیر الهی هستند، اما امیرالمؤمنین(ع) به این صفت معروف هستند. جهت اینکه حضرت به این صفت معروف شدند، این است که ایشان قریب 5 سال به اقتضای شرایط جامعه، فرصت پیدا کردند تا حکومت و اداره جامعه را در دست بگیرند. در این دوران، به‌تناسب شرایط و مسائلی که پیش می‌آمد و وظایفی که امام جامعه داشت، ایشان خطبه خواندند، نامه نوشتند و بیاناتی از ایشان صادر شده است که اینها جمع شده و آن جاهایی از این بیانات شریف که طبق نظر مرحوم سیدرضی(ره) از جهت بلاغت و زیبایی بهتر بوده، در قالب کتاب نهج‌البلاغه تدوین شده است. مطالب حضرت در این کتاب شریف بسیار متنوع است. حضرت در نمازجمعه خطبه می‌خواندند، وقتی که جنگ می‌شد، خطبه می‌خواندند، با مردم در وسط بازار صحبت کردند یا به مناسبتی سخنرانی می‌کردند، همه اینها در نهج‌البلاغه هست. علاوه‌بر این، به کسانی که برای اداره یک منطقه یا استان منصوب می‌کردند، نامه می‌نوشتند و دستورالعمل سبک اداره و مدیریت را به آنها ابلاغ می‌کردند؛ لذا تقریباً هر حوزه‌ای که می‌تواند در طول عمر یک امت و جامعه، موردبحث باشد، در نهج‌البلاغه موردی یا نمونه‌ای از آن آمده و قابل‌بهره‌برداری است.»
نهج‌البلاغه یک کتاب همه‌جانبه و جامع
براین‌اساس، پر بیراه نیست اگر نهج‌البلاغه را نه‌تنها روش نیکو سخن گفتن که نقشه راه نیکو زندگی‌کردن دانست. نیکو زندگی‌کردنی که از سوی معلمی چون علی(ع) ابلاغ و تدریس می‌شود. شهید مطهری در همین زمینه راجع به گستردگی مباحث موجود در کتاب شریف نهج‌البلاغه، می‌گوید: «از امتیازات برجسته سخنان امیرالمؤمنین(ع) که به نام «نهج‌البلاغه» امروز در دست ماست، این است که محدود به زمینه خاصی نیست. علی(ع) به تعبیر خودش، تنها در یک میدان، اسب نتاخته است؛ در میدان‌های گوناگون که احیاناً بعضی با بعضی متضاد است؛ تکاور بیان را به جولان درآورده است. موضوعات نهج‌البلاغه شاهکار است؛ اما نه‌تنها در یک زمینه، مثلاً موعظه یا حماسه، یا فرضاً عشق و غزل، یا مدح و هجا و غیره، بلکه در زمینه‌های گوناگون. علی(ع) سخن را برای خود سخن و اظهار سخنوری ایراد نکرده است، سخن برای او وسیله بوده نه هدف؛ او نمی‌خواسته است به این وسیله یک اثر هنری و یک شاهکار ادبی از خود باقی بگذارد. بالاتر اینکه سخنش کلیت دارد و محدود به زمان و مکان و افراد معینی نیست، مخاطب او انسان است و به همین جهت نه مرز می‌شناسد و نه زمان.»
استاد شهید بر همین اساس، در کتاب سیری در نهج‌البلاغه، درباره تقسیم‌بندی کلمات و موضوعات نهج‌البلاغه، به 14 دسته‌بندی کلی شامل الهیئت و ماوراءالطبیعه، سلوک و عبادت، حکومت و عدالت، اهل بیت و خلافت، موعظه و حکمت، دنیا و دنیا‌پرستی، حماسه و شجاعت، ملاحم و مغیبات، دعا و مناجات، شکایت و انتقاد از مردم زمان، اصول اجتماعی، اسلام و قرآن، اخلاق و تهذیب نفس و نهایتاً شخصیت‌ها و یک سلسله مباحث دیگر دست زده است. طبعا هر کدام از این دسته‌ها، تقسیم‌بندی‌های جزئی‌تری خواهد داشت و چنان‌که رهبر فرزانه انقلاب می‌فرمایند: «نهج‌البلاغه هیچ میدانی از میدان‌های زندگی را فروگذار نکرده، مگر اینکه در آن بلیغ‌ترین، رساترین، پرمغزترین و پرمحتواترین سخن را بیان کرده. یک نگاهی به فهرست نهج‌البلاغه... نشان می‌دهد که این کتاب چقدر چند بعدی و چند جانبه است و این واقعا یک شگفتی است. در همه بخش‌هایی که برای یک انسان کامل و برای یک جامعه انقلابی کامل، لازم و ضروری است نهج‌البلاغه بهترین و وافی‌ترین مطالب را ارائه می‌دهد و چرا این‌جور است؟ زیرا که نهج‌البلاغه نموداری است از اسلام و اسلام آئینی است همه‌جانبه و انسان که موضوع اسلام هست و محور اندیشه اسلامی و ایدئولوژی اسلامی است، یک موجودی است چند جانبه.»
تقوی؛ پرتکرارترین مفهوم در کلمات امیرالمؤمنین(ع)
لذاست که دعوی بیهوده‌ای نیست اگر گفته شود درمان تمام دردهای فردی و اجتماعی امت اسلام و بلکه بشریت، در این کتاب شریف موجود است. محور اصلی این کتاب جامع که قرار است چراغ راه زندگی انسانی چندبعدی در زندگی فردی و اجتماعی قرار گیرد اما چیست و در متن این کتاب شریف، بر کدام ویژگی یا ارزش برای سامان‌دادن نظم زندگی فردی و اجتماعی انسان بیشتر تأکید شده است؟
حجت‌الاسلام اسحاقیان یک کارشناس مسائل دینی در همین زمینه به گزارشگر کیهان می‌گوید: «بررسی متن کتاب شریف نهج‌البلاغه نشان می‌دهد که در تمام موارد وقتی حضرت در تمام این سال‌ها نامه نوشتند و خطبه خواندند، آنچه که محور همه این صحبت‌ها و مباحث ایشان است، مسئله تقوی است. تقوی یعنی چه؟ تقوی یعنی مطابق امر و نهی خدا زندگی‌کردن. یعنی دستور الهی محور امور قرارگرفتن. حالا چه در اداره یک استان و کشور، چه در نحوه اداره و تقسیم بیت‌المال، چه در جنگ، چه در بازار، به نظر می‌رسد آنچه که حضرت بیش از دیگر مسائل، یادآوری کرده‌اند، تقوی بوده است و سبک زندگی ایشان هم بر همین اساس بوده است، یعنی امیرالمؤمنین(ع)، به حرفی که می‌زند در درجه اول خود عمل کرده است و مجسمه تقوی است.»
وی می‌افزاید: «راه عملی بهره‌گیری از نهج‌البلاغه این است که ما نسبت خودمان در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی را با سبکی از زندگی که امیرالمؤمنین(ع) ارائه می‌دهند و محور اصلی آن رعایت تقوای الهی است، قیاس کنیم و ببینیم که کجای کار هستیم؟ تجربه امیرالمؤمنین(ع) یک الگوی جاودانه برای کسی است که الان و تا ابد می‌خواهد حکومت اسلامی برپا کند، چه در سطح حاکمان و مدیران و چه در سطح مردم؛ لذا رجوع به کتاب نهج‌البلاغه، درمان دردهای ماست. امیرالمؤمنین(ع) برای همه این جوانب سخن دارند و سخن گفته‌اند. حضرت در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «وَ أَوْصَاكُمْ بِالتَّقْوَى وَ جَعَلَهَا مُنْتَهَى رِضَاهُ وَ حَاجَتَهُ مِنْ خَلْقِهِ»؛ یعنی اگر می‌خواهید منتهای رضایت الهی را کسب کنید، راهش این است که سبک زندگی‌تان بر اساس تقوی و امر الهی باشد. خب، رضایت خدا در چه جهتی است؟ خدا که از اطاعت ما و از انجام دستورات توسط ما نفعی نمی‌برد. آنکه نفع می‌برد خود انسان است و باز طبق دین ما، فلسفه احکام، مفاسد و مصالح است. یعنی پشت تمام این اوامر و نواهی، مصالح و مفاسدی است که خیر بشر در آن است.»
حجت‌الاسلام اسحاقیان در ادامه می‌افزاید: «امیرالمؤمنین(ع) در جایی دیگر می‌فرمایند: «اگر می‌خواهید خیر دنیا و آخرت را به دست بیاورید، آن خیر تقواست.» لذا اگر اما الان در اقتصادمان، در فرهنگ‌مان، در مسائل اجتماعی گرفتار شده‌ایم، نشان می‌دهد که ما از این مصالح و مفاسد و این امر الهی فاصله گرفته‌ایم. امیرالمؤمنین جایی در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «اگر می‌خواهید که دنیایتان را آباد کنید، تقوی داشته باشید و اگر می‌خواهید بیماری دل‌های شما درمان شود، تقوی داشته باشید؛ فَإِنَّ تَقْوَى اللَّهِ دَوَاءُ دَاءِ قُلُوبِكُمْ.» الان روزبه‌روز آمار مشکلات و بیماری‌های روانی و افسردگی بیشتر می‌شود، خب راه علاجش بازگشت به مسیر الهی در زندگی فردی و جمعی است. ایشان جایی دیگر در اهمیت مسئله تقوا می‌فرمایند: «أَلَا فَصُونُوهَا وَ تَصَوَّنُوا بِهَا؛ یعنی شما تقوی را حفظ کنید و آن تقوی هم شما را حفظ خواهد کرد.»
معرفی کتاب مهم «تمام نهج‌البلاغه»
در پایان بخش نخست گزارش، برای بهره‌گیری بهتر از سخنان سیاسی- اجتماعی امیرالمؤمنین(ع) در کتاب شریف نهج‌البلاغه، مطالعه کتاب مهم و کهن الغارات توصیه شد.
اینجا اما در همین راستا به معرفی کتاب مهم «تمام نهج‌البلاغه» خواهیم پرداخت. «تمام نهج‌البلاغه» کتابی به زبان عربی، حاوی سخنان امام علی(ع) به تحقیق حجت‌الاسلام سید صادق موسوی است. مطالب این کتاب، از نهج‌البلاغه بیشتر است. به گفته نویسنده، این کتاب پس از ۲۰ سال تحقیق و پژوهش، گردآوری و تنظیم شده است. در کتاب تمام نهج‌البلاغه، همه ادعیه و مناجات‌های امام علی(ع) همراه با سند ذکر شده است. متن اصلی نهج‌البلاغه در این کتاب، با خط پر رنگ و متن‌هایی که اضافه شده با خط کم‌رنگ به نگارش درآمده است. در نهج‌البلاغه نوشته سیدرضی، احادیثی که از امام علی(ع) نقل شده به‌صورت مرسل است، یعنی بدون ذکر نام راوی، ولی در کتاب «تمام نهج‌البلاغه»، این مشکل برطرف شده و سند روایات و نام راویان ذکر شده است. سید صادق موسوی، نویسنده کتاب، گفته است؛ این سندها با پژوهش و جست‌وجو در ۶۰ هزار جلد کتاب، و بر اساس ۱۲۰۰ سند به نگارش درآمده است.
مرجع عالی‌قدر و حکیم الهی، حضرت آیت‌الله جوادی آملی سال 1402 در جریان درس اخلاق خود که به شرح کلمات امیرالمومنین(ع) اختصاص داشت، در تمجید از این کتاب فرمودند: «کلمات نورانی امیرالمؤمنین (سلام الله علیه) مثل سایر ائمه (علیهم‌السلام) منسجم و علمی است، الا اینکه سید رضی (رضوان الله تعالی علیه) فرصت نکردند که همه کلمات را جمع بکنند و خطبه‌ها یا نامه‌ها یا کلمات نورانی یک‌جا ذکر بشود؛ لذا خطبه‌ها تقطیع شده است و نامه‌ها تقطیع شده است و کلمات تقطیع شده است. گاهی به یک مناسبتی در تشییع جنازه و مانند آن وجود مبارک حضرت ارتجالاً یک‌جا به اندازه یک سوره قرآن سخنرانی می‌کنند، همه‌اش دقیق، عمیق، علمی. این چه قدرتی است خدا می‌داند! لذا این کتابی که اخیراً به این صورت درآمده است به نام «تمام نهج‌البلاغه» از بهترین برکات است که این خطبه از اول تا آخرش مشخص می‌شود، علمی یعنی علمی! یک کسی می‌تواند از متن چیزی بفهمد، می‌گوید روی تبادر این جمله به این معناست. برای اینکه قبلش هم تأیید می‌کند بعدش هم تأیید می‌کند می‌شود السیاق. خودش هم ظهور دارد، السباق. آن وقتی کلمات ارباً اربا شد نه قبل معلوم شد نه بعد معلوم شد، سیاق که رخت برمی‌بندد سباق را هم از دست می‌دهیم. فهمیدن نهج‌البلاغه بدون عامل سباق بدون عامل سیاق، همین می‌شود که گفته می‌شود «مرسله رضی»! چندین یعنی چندین سال قبل ما این مطلب را مطرح کردیم که گفتنِ مرسله رضی از جلال و شکوه این کتاب خیلی کم می‌کند. مرسله رضی چیست؟ این مسند است معتمد است، سباق دارد، سیاق دارد، یک کتاب قوی است.»