گشت و گذاری در سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران
اردیبهشت کتاب‌خوان‌ها در فصل بزرگ‌ترین رخداد فرهنگی کشور
گالیا توانگر
بخش نخست
سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در مصلای امام خمینی(ره) با حضور ناشران داخلی و خارجی، در حال برگزاری است. در بخش داخلی، بیش از ۲۳۶۰ ناشر از سراسر کشور برای حضور ثبت‌نام کردند که از این میان، ۱۶۲۶ ناشر به‌صورت حضوری در سالن‌های نمایشگاه جانمایی شدند. همزمان، بیش از ۲۳۰۰ ناشر در قالب بخش مجازی مشارکت دارند که بسیاری از آنها به‌صورت همزمان در بخش حضوری نیز حضور داشته‌اند، امری که نشان‌دهنده استقبال گسترده ناشران از هر دو قالب نمایشگاه است. این آمار، با افزایش قابل توجه نسبت به دوره‌های قبلی، نمایشگاه امسال را به یکی از گسترده‌ترین رویدادهای نشر کشور تبدیل کرد.
تعداد غرفه‌ها نسبت به سال‌های گذشته افزایش محسوسی داشته و حدود ۲۰۰ غرفه جدید برای پاسخ‌گویی به حجم بالای تقاضا افزوده شده است. این تغییر، هرچند موجب ایجاد برخی چالش‌ها در جانمایی شده، اما در نهایت فضائی متنوع و چندلایه را برای بازدیدکنندگان فراهم کرده است.
ویژگی‌های برجسته نمایشگاه کتاب امسال
یکی از ویژگی‌های برجسته این دوره، حضور ۷۷۴ ناشر شهرستانی از ۳۱ استان کشور است. این ناشران در قالب غرفه‌های استانی، آثار متنوعی از فرهنگ‌های بومی، ادبیات محلی و تولیدات مستقل خود را به نمایش گذاشته‌اند. غرفه‌های استان‌ها با استقبالی چشمگیر از سوی مخاطبان مواجه شده و رنگ‌وبوی تازه‌ای به نمایشگاه بخشیده است.
در بخش بین‌الملل، حضور مؤثر نمایندگان نشر از کشورهای مختلف نیز چشمگیر است. بیش از ۹۰ ناشر خارجی از ۳۴ کشور برای شرکت در نخستین «فلوشیپ نشر تهران» ثبت‌نام کردند که نهایتاً ۳۰ مؤسسه و آژانس ادبی برای حضور در تهران برگزیده شدند.
این فلوشیپ، بستر تازه‌ای برای گفت‌وگو، همکاری و تبادل حقوق نشر میان ایران و جهان فراهم می‌کند.
ناشران عرب‌زبان و لاتین نیز امسال نمایندگی پررنگی دارند. بیش از ۱۲ ناشر لاتین و ۲۲ ناشر عرب به‌صورت رسمی در نمایشگاه شرکت کرده‌اند و تازه‌ترین آثار خود را در اختیار مخاطبان ایرانی قرار داده‌اند.
جمهوری عراق نیز به‌عنوان میهمان ویژه، با حضور ۱۵ ناشر این کشور، در فضای نمایشگاه حضوری فعال و فرهنگی دارد. غرفه عراق علاوه‌بر عرضه کتاب‌های ادبی و تاریخی، میزبان نشست‌های تخصصی و فرهنگی مشترک با ناشران ایرانی است و بر دیپلماسی فرهنگی در قالب کتاب تأکید دارد.
در مجموع، نمایشگاه کتاب امسال با تنوع بی‌سابقه ناشران که نسبت به سال‌های گذشته رشد چشمگیری دارد و استقبال گسترده بازدیدکنندگان، بار دیگر ثابت کرده که کتاب در ایران نه‌تنها یک کالای فرهنگی، بلکه یک جریان زنده اجتماعی و محور همگرایی ملی است. نمایشگاه از ۱۷ تا ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ هر روز از ساعت ۱۰ صبح تا ۸ شب در مصلای امام خمینی(ره) تهران پذیرای علاقه‌مندان است.
تسهیلات نمایشگاه کتاب امسال
سید عباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌گوید: «نمایشگاه کتاب فرصتی برای توسعه اجتماعی و تولید و مصرف صحیحِ کتاب خوب است. بیش از ۴۰۰ نشست در این دوره از نمایشگاه کتاب برگزار می‌شود.»
ابراهیم حیدری، سخنگوی نمایشگاه کتاب نیز با اشاره به غرفه‌های خالی در شبستان می‌افزاید: «این ناشران ثبت‌نام و حتی پول واریز کرده‌اند، برخی در شهرستان امکان حضور نداشتند و برخی دلایل مختلفی داشتند و بیشتر در بخش مجازی متمرکز شده‌اند. پس ناشرانی را که در صف بودند، جایگزین کردیم. البته طبق آیین‌نامه نمی‌توانستیم در دو روز واگذاری را انجام دهیم.»
سخنگوی نمایشگاه کتاب درباره میزان فروش نمایشگاه با استناد به آمار موجود تا لحظه تنظیم این گزارش می‌گوید: «تاکنون ۴۰ هزار مرسوله پستی داشتیم که توسط ناشران تحویل پست شده و تا حداکثر ۵ روز به دست مخاطبان می‌رسد. فروش بخش مجازی ۲۲۷ میلیارد و ۸۵۰ میلیون و ۹۹۳ هزار و ۵۲۰ ریال بوده است. ۱۰۳۳۸ دانشجو و طلبه برای یارانه کتاب ثبت‌نام کردند، همچنین حدود ۱۱ هزار هیئت‌علمی و ۳۷۰ سازمان ثبت‌نام کردند و استقبال خوبی داشتیم.»
وی درباره یارانه حضوری نیز با بیان اینکه اقشار مختلفی یارانه کتاب دارند، توضیح می‌دهد: «به هر ایرانی تا سقف یک میلیون تومان یارانه تعلق می‌گیرد، ۳۰ درصد توسط وزارت ارشاد و ۷۰ توسط خریدار، پرداخت می‌شود.»
حیدری درباره حضور ناشران کتابساز در نمایشگاه نیز می‌گوید: «طبق مقررات و آیین‌نامه، ناشرانی که سال گذشته شناسایی و مقصر شناخته شدند و از خدمات محروم شدند، جای خود را دارند. به رأی‌هایی که سال گذشته صادر شده، وفاداریم و امسال در نمایشگاه محروم شده‌اند. از برخی هم تعهد گرفته شده و متراژشان کم شده بود. اگر ناشری خطایی داشته باشد و حتماً در کمیته تخلف بررسی و رای صادر خواهد شد.»
وی به خلأ قانونی در زمینه ناشران کتابساز اشاره کرده و می‌افزاید: «باید قانونی تدوین شود تا دستمان را در برخورد مسائل باز بگذارد.» او همچنین درباره اینکه برخی از ناشران دستگاه‌های کارت‌خوان خود را دریافت نکرده‌اند، می‌گوید: «این موضوع به مسئله مالیات ناشران بازمی‌گردد؛ ناشران هنگام ثبت‌نام باید برگه امور مالیاتی خود را پرداخت می‌کردند.»
هیچ چیزی جای کتاب را نمی‌گیرد
نمایشگاه کتاب همواره جایگاهی دلخواه برای کسانی است که دلبسته کتاب هستند از جوانان جویای نام بگیر تا سالخوردگانی که عمری با کتاب زیسته‌اند. از همان روزهای اول نمایشگاه اعلام کرده بودند که محمدحسن سمسار دکترای تاریخ دانشگاه تهران و موزه شناس، عضو هیئت‌علمی دايره‌ًْالمعارف بزرگ اسلامی در غرفه مرکز دائره‌ًْالمعارف بزرگ اسلامی با دوستدارانش دیدار دارد. از وی به‌تازگی کتاب «جغرافیای تاریخی سیراف» پس از ۴۵ سال با ویرایش تازه از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی چاپ شده است.
از دور او را دیدم که روی صندلی نشسته، عصایش را به صندلی تکیه داده و با ذره‌بینی در دست کتابی را مطالعه می‌کند. همچنان با چشمانی که کم‌سو است، چنان با شیفتگی کتاب را بررسی می‌کند که متوجه حضور من نمی‌شود.
از او می‌پرسم: «چه کتاب تاریخی برایش اهمیت زیادی دارد؟» کمی فکر می‌کند و می‌گوید: «برای آدمی مثل من که کارش پژوهش در میان کتاب‌هاست معرفی یک یا چند کتاب که در دنیا شناخته شده باشد کار دشواری است، اما تاریخ ایران و زندگی اجتماعی ایرانیان در همه جای دنیا شناخته شده است.»
می‌دانستم که یکی دیگر از فعالیت‌های استاد موزه‌داری است و موزه برایش اهمیت بسیاری دارد. بنابراین، از نام‌گذاری روز جهانی موزه که ۲۸ اردیبهشت است، بهره گرفته و پرسشی را درباره موزه‌داری با او طرح می‌کنم.
در پاسخ می‌گوید: «مطلوب‌ترین جا برای من موزه است. موزه یک پدیده فرهنگی جهانی است که امروزه تقریباً تمامی کشورها و ملت‌ها علاقه‌مند هستند که یک نمونه خوب از آن را داشته باشند و شاید لازم به گفتن نباشد که از هر فرنگی که به ایران وارد می‌شود و هر ایرانی که به کشوری دیگر می‌رود بپرسید که اولین جایی که می‌خواهید ببینید کجاست می‌گوید موزه آن کشور.»
کمی فکر می‌کند، سپس می‌گوید: «موزه امروز در دنیا جایگاه اول شناساندن و شناختن آن سرزمین است و توصیف جامعی که می‌شود از موزه کرد این است که موزه شناسنامه یک سرزمین است، حتی کشورهای کوچکی که در حاشیه خلیج فارس ایجاد شدند، همه به دنبال ایجاد یک موزه هستند که موجودیت آنها را معرفی کند.» از او درباره جایگاه کتاب در میان ایرانیان می‌پرسم. لبخندی زده و می‌گوید: «کتاب برای من همیشه در اولویت است. کتاب بنیان هر مؤسسه فرهنگی است. هنوز با آنکه دنیا ابزار انتقال فکر و توسعه فرهنگی را دنبال می‌کند، هیچ چیزی تا امروز جای کتاب را در تاریخ بشریت نگرفته است.»
کم‌کم حس کردم که دارم استاد را خسته می‌کنم؛ بنابراین برای پرسش پایانی از او درباره حضورش در سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران می‌پرسم، می‌گوید: «نمایشگاه کتاب مرکز فرهنگی پرجاذبه برای کسانی است که توانایی خواندن و نوشتن دارند. من دو فرزند دارم و همواره به آنها توصیه می‌کنم با وجود همه ابزارهایی که می‌تواند به اطلاعات آنها بیفزاید، اما از کتاب غافل نشوند، زیرا کتاب هنوز مقام اول را در جهان دارد.»
نمایشگاه کتاب نوروز نویسنده‌هاست
مجموعه کتاب «متولد تهران» اثر احسان ناظم‌بکایی با هدف معرفی مشاهیر تهران معاصر نوشته شده است. ملاک انتخاب افراد تهرانی بودن و کنشگری شهروندی آنها بوده و سعی شده ضمن معرفی آنها، برای شناساندن مکان‌ها و بازگویی تاریخ در دل قصه‌ها به بخش‌هایی از نمادهای هویتی تهران پرداخته شود. مشاهیر و بزرگان ایران‌زمین هر کدام داستانی برای شنیدن دارند. برخی از آن داستان‌ها الهام‌بخش افرادی است که می‌خواهند از تجربه‌های آنها در زندگی‌شان استفاده کنند و از آنها درس بگیرند.
تهران، پایتخت ایران از دیرباز یکی از مراکز اصلی علمی در ایران بوده و امروزه هم به مرکز سیاسی و فرهنگی سیاسی کشور تبدیل شده است. این شهر در طول تاریخ، میزبان شخصیت‌های برجسته در زمینه‌های گوناگون علمی بوده است. اگرچه این چهره‌های ماندگار علمی تهران در زمان خود بیشترین تأثیر را داشته‌اند، به نظر می‌رسد که دستاوردهای آنها همچنان بر مسیر علم و تحقیق در ایران و جهان سایه انداخته است.
احسان ناظم‌بکایی، نویسنده این مجموعه کتاب‌ها می‌گوید: «مجموعه کتاب «متولد تهران» با هدف معرفی مشاهیر تهران معاصر نوشته شده است. ملاک انتخاب افراد تهرانی بودن و کنشگری شهروندی آنها بوده و سعی شده ضمن معرفی آنها، برای شناساندن مکان‌ها و بازگویی تاریخ در دل قصه‌ها به بخش‌هایی از نمادهای هویتی تهران پرداخته شود و از سوی دیگر از هر صنف نماینده‌ای نامدار انتخاب شده و برای هر شخص ۵ داستان کوتاه در نظر گرفته شده است که بر مبنای اتفاقات و مستندات واقعی، اما با فضاسازی جزئیات و دراماتیزه شدن داستان‌ها بر اساس تخیل روایت شده است.»
وی ادامه می‌دهد: «این مجموعه ۲۵ جلد است که تاکنون ۸ جلد آن با نام‌های غلامرضا تختی، منوچهر ستوده، توران میرهادی، علی پروین، محمدرضا طالقانی، مه‌لقا ملاح، شهید منصور ستاری و منصور پورحیدری در قطع رقعی از سوی نشر قدیانی چاپ و روانه بازار نشر شده است.
این ۸ جلد به سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران رسیده و قرار است تا شهریور همه مجلدهای آن به مرور وارد بازار نشر شود. برخی از این مشاهیر در قید حیات هستند و برخی دیگر نیز به دیار باقی رفتند.
هر کتاب در ۵۰ صفحه تصویرسازی شده و هر کدام از این قصه‌ها ماجرای این مشاهیر را هم‌داستان با تهران نشان می‌دهد. درباره تختی که متولد تهران است کتاب‌های بسیاری منتشر شده است. اما این کتاب‌ها تفاوت‌های دیگری با دیگر آثاری دارد که درباره تختی نوشته شده است. درباره علی پروین هم همین‌طور است و ما علی پروین تهرانی را داریم که قصه‌ها، کنش‌ها و واکنش‌هایی را درباره تهران نشان می‌دهد. بنای کتاب بر اساس داستان است و اطلاعات قصه درست است و بر اساس مستندات تاریخی نوشته شده است؛ اما بخش‌های درام آن چیزی است که در ذهن نویسنده وجود داشته است.»
این پژوهشگر تاریخ به کتاب دیگری که پیش‌تر درباره آن نوشته بود اشاره کرده و می‌گوید: «کتاب پیشین «ایران در عصر امامان» نام دارد که مقطعی را روایت می‌کند که ایران از دوره باستان به دوره اسلامی گذر می‌کند و رویدادهای ۳۵۰ سال نخست دوره اسلامی را دربر می‌گیرد. این مقطع، دوره مهمی در تاریخ ایران و عرب‌ها است که با ظهور اسلام در شبه‌جزیره عربستان، عرب‌ها به واسطه قرآن و کتابت وارد تاریخ شدند.»
ناظم‌بکایی به برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب نیز اشاره کرده و می‌گوید: «برای برگزاری نمایشگاه کتاب روزشماری می‌کردم. نمایشگاه کتاب نوروز است برای نویسنده‌ها، مثل جشنواره فجر که نوروز است برای سینماگران و حال خوبی برای شرکت‌کنندگان دارد. نمایشگاه کتاب پرشور و پرکشش و خوانش است و خوشبختانه کتاب در سبد فرهنگ مردم و کشور همواره جای دارد و باید کمک کرد که این سبد فرهنگ کوچک‌تر از این نشود.»