علت مخالفت غربی‌ها با مرجعیـت شیــعه
مصطفی محسنی
مراجع تقلید و علمای شیعه، در طول تاریخ از ظرفیت بزرگ اجتماعی برخوردار بوده‌اند، زیرا میتوانستند با یک فتوا جمعیت شیعه را به عرصه اجتماع فرا‌خوانده و با این قدرت کار را بر حاکمان و دنیاطلبان سخت کنند. از همان ابتدای غیبت کبری و در درگیری‌های کرخ این ظرفیت و به دنبال آن قدرت شیخ مفید مشخص شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه یافت که یک مرجع و عالم دینی می‌تواند خلقی را به تکاپو وادارد.
ظهور استعمار
در دوره معاصر استعمار غرب قصد تسلط بر جهان را داشت. انگلیسی‌ها که نسبت به هند، از جمعیت و مساحت کمتری برخوردار بودند، توانستند هند به آن بزرگی را به اشغال خود در آورده و مدت طولانی آنجا را مستعمره خود کنند.(1)
دولت استعمارگر بریتانیا در چین نیز توانست نقشههای استعماری خود را پیاده کند که جنگ‌های تریاک نمونه‌ای از آن است. این جنگ‌ها بین انگلیس و چین در مهروموم‌های (۱۸۴۲–۱۸۳۹)
و (۱۸۵۶–۱۸۶۰) صورت گرفت. چینی‌ها متحد شده و حتی با آنکه حاکم چین به جنگ با انگلیسی‌ها پرداخت، اما درنهایت مجبور شد تا دست انگلیسی‌ها در فروش تریاک در کشورش را آزاد بگذارد و حتی حق کاپیتولاسیون را قبول کرد. مارکس و انگلیس به چگونگی تدارک مقاومت خلق چین علیه مهاجمان بیگانه نیز پرداخته و نشان داده‌اند که این خیزش مردمی تا چه اندازه جدی بوده است. انگلیس درخصوص جنگ چینی‌ها علیه متجاوزین انگلیسی می‌نویسد: این جنگ ملی بود و به هدف حفظ ملت چین بر‌پا شد.(۲)
چین بعد از شکست در این جنگ ناچار به امضای عهدنامه تین تسین شد که بر اساس آن، نه بندر دیگر چین به روی تجارت خارجی باز شد و چین بیش از پیش، زیر نفوذ استعمار قرار گرفت.(۳)
همچنین مطابق با این عهدنامه، مبلغان مسیحی در چین آزادی فعالیت کامل یافتند. گذشته از این، بریتانیایی‌ها موفق شدند حق قانونی فروش تریاک در چین را نیز کسب کنند که بخشی از درآمدهای حاصله از آن صرف پرداخت هزینه‌های دستگاه حکومتی‌شان در هندوستان می‌شد.(۴)
بنا بود همین نسخه را در مورد انحصار تنباکو در ایران نیز بپیچند! کار در ایران برایشان آسان‌تر بود، زیرا شاه نیز در این مسیر با آن‌ها هماهنگ بود؛ اما تنها فکر یک‌جا را نکرده بودند. آن‌ها با مقام غیرمسئول، اما دارای پایگاه اجتماعی قدرتمند مواجه شدند و آن مرجعیت بود.
ماجرای تحریم تنباکو
کشت توتون و تنباکو و استعمال دخانیات در ایران از دوران شاه عباس اول آغاز و کم‌کم به حدی رواج یافت که در زمان قاجار کالایی پرمصرف محسوب می‌شد.(5) شخصی به نام «تالبوت» تبعه انگلستان با پرداخت ۲۵ هزار لیره به ناصرالدین شاه قراردادی به امضای او رساند؛ که خرید و فروش تنباکو در ایران در انحصار این شخص باشد، دولت ایران نیز متعهد شد تا خریداران غیرمجاز را کنار زنده و امتیاز معاملات توتون و تنباکو را به مدت ۵۰ سال به کمپانی انگلیسی رِژی واگذار کرد(6) این امر نارضایتی کشاورزان و خریداران این جنس پرمشتری را در پی داشت، اما دولت ایران و انگلستان به‌شدت از این قرارداد دفاع می‌کردند و بنابراین اعتراض‌ها راه به‌جایی نمی‌برد تا اینکه با ورود مرجعیت شیعه ورق برگشت، سید محمدحسن حسینی‌شیرازی معروف به میرزای شیرازی با یک فتوای یک سطری هر دو دولت را مجبور به عقب‌نشینی کرد. ایشان نوشته بود: «بسم الله الرحمن الرحیم؛ الیوم استعمال توتون و تنباکو بِأی نَحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان عجل‌الله تعالی فرجه است.»(7) دولت انگلستان که با این قرارداد قصد داشت تنباکو را به قیمت ارزان از کشاورز خریداری کرده و به چند برابر قیمت به مصرف‌کننده ایرانی بفروشد، با قهر اجتماعی نسبت به خرید این محصول مواجه شد که فتوای میرزای‌شیرازی ایجاد کرده بود. با صدور این فتوا، مردم از همة اصناف و حتی اقلیت‌های مذهبی، مبارزه سیاسی علیه این قرارداد را یک وظیفه شرعی و تکلیفی الهی دانستند و قلیان‌ها را شکسته و توتون و تنباکو را به آتش کشیدند. حرم‌سرای شاه نیز از استعمال دخانیات پرهیز کردند. انیس‌الدوله، سوگلی ناصرالدین شاه دستور جمع‌آوری قلیان‌ها را صادر کرد.
این فتوا توانست هر دو دولت را زمین‌گیر کند و از اینجا بود که قدرت مرجعیت برای کشورهای استعمارگر شناخته‌شده و درصدد تضعیف آن برآمدند و تاکنون نیز هجمه‌های تضعیف‌کننده ادامه دارد. این امر بر خود میرزا نیز پوشیده نبود، زیرا زمانی که مرحوم آیت‌الله سید حسن مدرس، طلبه جوانی بودند، به سامرا رفته تا با مرحوم میرزای‌شیرازی ملاقات کنند؛ میرزای‌شیرازی بعد از پرسیدن نام و نشان شهید مدرس که می‌فهمد اهل اصفهان ایران است، از اوضاع و احوال ایران از او می‌پرسد که شهید آیت‌الله مدرس در پاسخ مرحوم میرزای‌شیرازی، می‌گوید: فتوای شما در ایران غوغا به پا کرده و همه مردم حتی در قصر ناصرالدین شاه قلیان‌ها را شکستند؛ بعد از این که میرزای‌شیرازی این سخنان را از شهید آیت‌الله مدرس می‌شنود شروع به‌گریه می‌کند؛ شهید آیت‌الله مدرس از ایشان می‌پرسند که چرا گریه می‌کنید من فقط واقعیت‌های ایران را عرض کردم؟ میرزای‌شیرازی نیز در پاسخ به شهید آیت‌الله مدرس می‌فرمایند من از اهمیت دادن مردم به سخن عالمان دینی ناراحت نیستم، بلکه گریه و ناراحتی من به این دلیل است که دشمنان اسلام که تاکنون نمی‌دانستند قدرت اسلام در کجاست، از امروز فهمیدند؛ و از این‌رو از همین امروز برای شکستن قدرت اسلام کار می‌کنند.(8)
نتیجه‌گیری
جنگ‌های تریاک عنوان دو جنگی است که بین انگلیس و چین در مهروموم‌های (۱۸۴۲–۱۸۳۹) و (۱۸۵۶–۱۸۶۰) صورت گرفت. با آنکه حاکم چین به جنگ با انگلیسی‌ها پرداخت اما درنهایت مجبور شد تا دست انگلیسی‌ها در فروش تریاک در کشورش را آزاد بگذارد و حتی حق کاپیتولاسیون را قبول کرد.
مقایسه کنید با تقریباً نیم‌قرن بعد از آن که انگلستان قصد داشت انحصار فروش تنباکو را در ایران به دست بگیرد با آنکه پادشاه ایران موافق بود و جنگی صورت نگرفت، اما مرجعیت با یک حکم نیم‌سطری توانست هم انگلستان و هم حاکم ایران را مجبور به عقب‌نشینی کند.
پی‌نوشت‌ها:
۱. نک. کتاب استعمار انگلیس و مسلمانان شبه‌قاره هند، منصور طرفداری، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
۲. مارکس و انگلیس، گزیده نوشته‌ها درباره استعمار، ترجمه حمید محوی‌پاریس. ژانویه 2019، ص 20
۳. دان ناردو، عصر استعمارگری، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران، نشر ققنوس، 1386، ص 135.
۴. دان ناردو، عصر استعمارگری، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران، نشر ققنوس، 1386، ص 135.
5. تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، تهران، ۱۳۶۱ ش، ص ۱۳-۱۴
6. عباسی فردوئی، غلامعلی، تحریم تنباکو و مشروطیت، زائر آستانه مقدسه، ۱۳۸۶ ش، ص ۱۰۴.
7. مجله حوزه یادنامه میرزای‌شیرازی مرداد و شهریور ۱۳۷۱ شماره ۵۰ و ۵۱
8. https://www.hawzahnews.com/news/1025281