حرص ممدوح و مذموم(پرسش و پاسخ)
پرسش:
اگر حرص و آزمندی صفت رذیله و شری است، چرا خدای متعال انسان‌ها را ذاتاً حریص آفریده است؟
پاسخ:
مفهوم حرص
راغب اصفهانی حرص را علاقه و خواست شدید معنا می‌کند (المفردات،ذیل ماده حرص) قرآن کریم هم می‌فرماید: انسان براساس خلقت خود حریص آفریده شده است. «ان‌الانسان خلق هلوعاً»(معارج-19) در تفسیر کلمه «هلوع» گفته‌اند: حریص و آزمند، و به تعبیر دقیق‌تر کلمه «هلوع» شدت حرص را می‌رساند.(المیزان، ج 2، ص18)
بنابراین انسان به همان میزان که عاقل آفریده شده، حریص نیز آفریده شده است. و حرص انسان یک صنعت ذاتی است نه اکتسابی. سؤال اصلی در اینجا این است که اگر این صفت قبیح و ناروا است چرا خداوند آن را در خلقت و ذات انسان به ودیعت نهاده است؟ آیا خدای حکیم فعل قبیح انجام می‌دهد؟
انواع حرص
با توجه به اینکه حرص به معنای علاقه شدید است و اینکه متعلق این حرص چه چیزی خواهد بود و چگونه مصرف خواهد شد،می‌توان حرص را به دو گونه تقسیم کرد: 1- حرص و آز پسندیده و ممدوح 2- حرص و آز ناپسند و مذموم.
1- حرص ممدوح
انسان‌های خردمند همه گواهی می‌دهند که انسان‌ها براساس فطرت الهی خود، خوب و بد و حسن و قبح را تشخیص می‌دهند. قرآن کریم نیز به این حقیقت اشاره دارد: «فالهمها فجورها و تقویها» سپس پلیدکاری و پرهیزکاری‌اش را به او الهام کرد.(شمس-8) بنابراین ملاک و معیار تشخیص حرص پسندیده، دانستن متعلق آن است که این حرص به چه چیزی تعلق می‌گیرد و انسان چه منظومه فکری و ارزشی را انتخاب می‌کند. اگر صفت حرص به خوبی‌ها و فضایل و محاسن تعلق بگیرد،به طور طبیعی، دیگربار منفی و قبحی ندارد، بلکه ممدوح است و آموزه‌های وحیانی اسلام هم بر آن تأکید فرموده است.
مانند: تمایل انسان برای دستیابی به مراتب عالی کمال انسانی- متوقف نشدن در یک نقطه تکاملی و راضی نشدن به هیچ مرحله‌ای از مراحل تکامل انسان. علاقه شدید به علم و دانش‌اندوزی و حرص ورزیدن در انجام واجبات الهی و حرص در اجرای عدالت و...
حرص ممدوح در آیات و روایات
الف) آیات
قرآن کریم پیامبر اکرم(ص) را در برخی آیات حریص بر هدایت مردم توصیف و می‌فرماید: «همانا برای شما پیامبری از جنس خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج و سختی بیفتید. او به (هدایت) شما حریص و نسبت به مومنان دلسوز و مهربان است.»(توبه- 128)
ب) روایات
1- حرص در واجبات
امام علی(ع) می‌فرماید: «تو که برای به دست آوردن آنچه رسیدنش به تو ضمانت شده است (روزی) حرص می‌زنی، پس در انجام آنچه نیز بر تو واجب شده است، حریص باش.»(میزان الحکمه، محمدی ری‌شهری(ره)، ج 3، ح 3648)
2- حرص در وحدت امت
امام علی(ع)خطاب به ابوموسی اشعری می‌فرماید: «پس بدان در امت اسلام هیچ کس همانند من وجود ندارد که به وحدت امت محمد(ص) و به انس گرفتن آنان با همدیگر، از من حریص‌تر باشد.»(نهج‌البلاغه- نامه 78)
3- حرص در فقه
امام صادق(ع) می‌فرماید: «المومن له قوه فی دین... و حرص فی فقه» مومن در دین خود نیرومند است... و در فقه (فهم عمیق و دقیق دین) حریص (میزان الحکمه، همان، ح 3647)
4- حرص در رسیدن به کمالات
امام باقر(ع) می‌فرماید: «لاحرص کالمنافسهًْ فی‌الدرجات» هیچ حرصی مانند رقابت برای رسیدن به مراتب والای انسانی نیست.(همان، ح 3346)
2- حرص مذموم
اگر متعلق حرص انسان به فجور و امور مادی و دنیوی و کسب مال دنیا از هر راه ممکن و غرقه شدن در گناهان و شهوات و لذائذ و... قرار گیرد، طبیعی است که همه این موارد از مصادیق حرص نکوهیده و مذموم است.
لذا هنگامی که از امام علی(ع) می‌پرسند: کدام خواری و پستی بدتر است؟ حضرت در پاسخ نمی‌فرمایند: حرص ورزیدن ناپسند است، بلکه می‌فرمایند: «حرص ورزیدن بر سر دنیا ناپسند است.» (من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 382). بنابراین حضرت اصل صفت حرص در انسان را مورد مذمت قرار نمی‌دهد، بلکه با توجه به متعلق آن قبح این صفت را بیان می‌فرمایند.
شهید مطهری(ره) در پاسخ به این پرسش که چرا کوفیان به جنگ امام حسین(ع) رفتند؟ می‌فرماید: «علت اینکه کوفیان در عین علاقه به امام حسین(ع) با او جنگیدند، یکی رعب و ترس بود... و دیگر حرص و طمع به مال و جاه دنیا.»(حماسه حسینی، ج 2، ص 59)
جمع‌بندی حرص مذموم و ممدوح را در این جمله می‌توان بیان کرد که اگر صفت حرص که لازمه حرکت و جنبش و پویایی انسان است در چهارچوب ملاک‌ها و ضوابط آموزه‌های وحیانی و عقلانی قرار گیرد صفت ممدوح و پسندیده نامیده می‌شود، در غیر این صورت یعنی خارج از این چهارچوب صفت مذموم و ناپسند خواهد بود.