پرسش:

عالم ذر چیست و در این عالم چه پیمانی و چگونه از تمامی انسان‌های روی این کره خاکی گرفته شده است؟

پاسخ:

در بخش نخست پاسخ به این سوال به مباحثی همچون جایگاه و اهمیت بحث، مفهوم ذر، دیدگاه‌ها و نظرات درباره عالم ذر شامل: 1- دیدگاه ذرات 2- دیدگاه عالم استعدادها 3- دیدگاه تمثیلی یا سمبلیک پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.

4- دیدگاه بیان واقع نه تمثیل

مراد از آیه شریفه ذر بیان واقعیت خارجی است، نه اینکه تمثیل باشد. زیرا خدای متعال با لسان عقل و وحی و با زبان انبیاء از انسان میثاق گرفته، و در واقع موطن وحی و رسالت همان موطن اخذ میثاق است. یعنی در برابر درک عقلی که حجت باطنی خدا است و مطابق با محتوای وحی که حجت ظاهری خدا است، خدا از مردم پیمان گرفت که معارف دین را بپذیرند، چنانکه در سوره یس آیه 60 آمده است: «الم اعهد الیکم یا بنی‌آدم ان لاتعبدوا الشیطان» ای فرزندان آدم! آیا من به وسیله وحی و رسالت از شما پیمان نگرفتم که شیطان را نپرستید؟ در قیامت هم خداوند به انسان‌ها می‌فرماید: من با دو حجت عقل و نقل، ربوبیت خود و عبودیت تو را تبیین کردم، دیگر نمی‌توانید در آن روز بگویید: ما از توحید و سایر معارف دین غافل و یا وارث شرک نیاکانمان بودیم. زیرا عقل از درون و انبیاء از بیرون، ربوبیت الله و عبودیت شما را، به گونه‌ای که شرایط مقتضی تام بوده و هرگونه مانعی از بین رفته باشد را تثبیت کرده‌اند.

5- دیدگاه علامه طباطبایی(ره)

علامه طباطبایی(ره) می‌فرماید که آیه ذر اشاره می‌کند به تفضیل حقیقی که در آیات دیگر به طور اجمال به آن اشاره شده است، و آن حقیقت یک نشأت انسانی است که سابق بر نشأت دنیایی او است. 

در این نشأت است که خداوند در آن بین افراد نوع انسان، تفرقه و تمایز قرار داده، و هر یک از ایشان را بر نفس خود شاهد گرفته است که‌ 

«الست بربکم» آیا من پروردگار شما نیستم؟ قالوا بلی. گفتند: آری. بر این معنای آیه شریفه، آن اشکالاتی که بر کلام متبتین عالم ذر وارد می‌شد، وارد نمی‌شود، آنان از آیه و روایات، عالم ذری فهمیده بودند که تقدم زمانی بر این عالم دارد. لکن در معنایی که ما از آیه شریفه و از سایر آیات فهمیدیم، تقدم زمانی نیست، نشأتی است که بر حسب زمان هیچ انفکاک و جدایی از نشأت دنیوی ندارد، بلکه با آن و محیط به آن است، و تقدمی که بر آن دارد مانند تقدم «کن» بر «فیکون» است. 

بر طبق روایات نیز آیه شریفه دلالت بر اصل تحقق این نشأت انسانی و بعضی دیگر دارد که خداوند برای آدم از این نشأت انسانی پرده‌برداری نموده، و ملکوت عالم انسانی و اشهاد و اخذ میثاقی را که در آن واقع شده، به وی نشان داده، همان‌طوری که ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم(ع) نشان داده است.(المیزان، ج8، ص 418) 

به عبارت دیگر مقصود آیه جنبه ملکوتی انسان‌ها است. 

یعنی جای شهود و اشهاد و موطن میثاق ملکوت انسان‌ها است. زیرا با توجه به ظاهر آیه که فرمود: «و اذ اخذ» یعنی «اذکر» به یاد بیاور آن موطنی را که خدای سبحان از فرزندان بنی‌آدم میثاق گرفت، استفاده می‌شود که اولا: قبل از این موطن ظاهری محسوس، موطن دیگری وجود داشت که در آن موطن همگان میثاق سپردند که خدای متعال رب است و انسان‌ها عبدند. 

ثانیا: صحنه اخذ میثاق، مقدم بر نشئه حی و طبیعت است. 

به عبارت روشن‌تر: انسان دارای دو جنبه و دو موطن وجودی است، و این دو موطن متباین همدیگر نیستند، بلکه متحدند، گرچه واحد نیستند. یعنی آن دو موطن با هم هستند ولی یک چیز نیستند، و این دو موطن، یکی موطن ملک است، و دیگری موطن ملکوت. 

و موطن ملکوت مقدم بر مطون ملک است و تقدم آن تقدم زمانی نیست، زیرا ملکوت از محور زمان خارج است، و انسان در موطن ملکوت خدا را به عنوان رب و خویشتن را به عنوان عبد مشاهده کرده است. زیرا نشئه ملکوت مصون از حجاب است و لذا حقیقت در آن موطن روشن است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در مجموع دیدگاه‌های ارائه شده، درباره کم و کیف عالم ذر توضیح و بیان روشنی وجود ندارد. عالم ذر، یکی از نظرات ارائه‌شده درباره عالم میثاقی است که دو آیه شریفه مطرح شده است، و مفسران هرکدام به نوعی درباره عالم ذر نظر داده‌اند. 

در کل می‌توان گفت: «عالم ذر» یا «عالم الست» میثاقی است که خداوند از بندگانش برای عبودیت و الوهیت خود گرفته و می‌تواند همان توحید فطری باشد که در همگان وجود دارد.