اخیراً در مقاله‌ای در فصلنامه مطالعات رسانه‌های نوین در دانشگاه علامه طباطبائی در مورد نقش فضای مجازی در غیرعقلانی شدن مناسبات اجتماعی در محیط واقعی بحث کردم (انتظاری 1403). نکته اصلی در آن مقاله ‌این بود که حضور در فضای مجازی به‌خصوص رسانه‌های اجتماعی نظیر تلگرام، واتساپ و اینستاگرام موجب شده است تا نوع متفاوتی از پیام‌رسانی و دریافت پیام صورت پذیرد. علمای ارتباطات رسانه‌ها را به رسانه‌های سرد و گرم تقسیم می‌کنند. با توجه به اینکه تلویزیون از نظر پیام‌رسانی همه تصورات و تخیلات را برای فرد آماده می‌کند و گیرنده پیام نقش کمتری را در شکل‌گیری پیام دارد، به‌عنوان رسانه سرد و رادیو که خلق بخشی از تصاویر و احتمالاً سایر عناصر پیام را برای مخاطب فراهم می‌سازد به ‌عنوان رسانه گرم شناخته می‌شود (مک لوهان 1377: 23-36). با این نوع نگاه، رسانه‌های اجتماعی را که فاصله میان پیام‌رسان و گیرنده پیام را به حداقل می‌رسانند پلتفرمی را فراهم می‌سازد که طی آن گیرنده و فرستنده پیام هر دو در تولید پیام مشارکت دارند باید به‌عنوان رسانه‌ای داغ بشناسیم. اگرچه ارسال پیام در چهارچوب اقتضائات پلتفرم رسانه اجتماعی صورت می‌گیرد لکن مولد پیام در کاری که می‌کند احساس آزادی و رهایی می‌کند.

نظام‌های رسانه‌ای سرمایه‌داری از دیرباز دغدغه ارسال پیام داشتند. کیچینگ طی بحثی که در کتاب «جست‌وجوی عدالت از مسیر جهانی‌شدن» می‌کند ادعا می‌کند شیوه ارسال پیام سنتی از طریق رسانه‌های توده‌ای۱ نظیر تلویزیون و تا حدی رادیو و مطبوعات نمی‌تواند برای ارسال‌کنندگان پیام توفیق قابل‌توجهی داشته باشد. در واقع در الگوهای سنتی وقتی مردم فیلم یا مجموعه‌ای را تماشا می‌کنند، وقایع و روایت‌های آن را به ‌مثابه رؤیای که ربطی به جامعه‌شان ندارد تصور می‌کنند و بعد از تماشای فیلم به زندگی روزمره‌شان در چهارچوب فرهنگ خودشان می‌پردازند

(Kitching 2003: 122). اگرچه نمی‌توان تأثیرگذاری رسانه‌های توده‌ای را انکار کرد لکن لزوماً پیام دریافت شده با پیام ارسال‌شده مطابقت ندارد؛ به‌عبارت‌دیگر، گیرنده پیام با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی خود پیام‌ها را دریافت و تحریف می‌کند. تکوین اینترنت در وزارت دفاع آمریکا و تأسیس رسانه‌های اجتماعی گام مهمی در تطور رسانه‌ها بود به ‌نحوی ‌که این امکان را فراهم می‌ساخت در چهارچوب پروتکل‌های هر رسانه‌ای، مردم تصور کنند می‌توانند آزادانه به تولید پیام بپردازند. میزان تأثیرگذاری پیام در شرایطی که دریافت‌کننده پیام احساس کند مولد و ارسال‌کننده پیام است به میزان قابل‌توجه ارتقاء می‌یابد. به‌عبارت‌دیگر رسانه‌های اجتماعی این امکان را فراهم ساخته‌اند توده‌های منفعل احساس فعالیت کنند ولو اینکه این فعال بودن در واقع امر در بسیاری از موارد کاذب است لکن احساس مهم‌تر از واقعیت است.

وضعیت فوق به‌علاوه اینکه منطق فضای مجازی متفاوت از فضای واقعی است و بسیاری از موارد دیگر که مقال و مجال دیگری را می‌طلبد موجب می‌شود تا نسبت به پیچیدگی‌های فضای مجازی حساسیت بیشتری داشته باشیم و به خود اجازه ندهیم بدون شناخت تفصیلی با آن تعامل داشته باشیم و یا برای آن سیاست‌گذاری کنیم.

رهایی فضای مجازی از قواعد حکمرانی مسئله‌ای بود که مقام معظم رهبری در نخستین دیدار با هیئت دولت چهاردهم مطرح کردند. ایشان مطرح کردند که اگر فضای مجازی قانونمند باشد به فرصت تبدیل می‌شود وگرنه تهدید است (امام خامنه‌ای 1403). مسئله ‌اینجاست که هرگونه تعامل با فضای مجازی مستلزم شناخت درست از این پدیده سیال است. به همان نسبت که سیالیت دارد، حکمرانی نیز در مورد آن نیز باید منعطف باشد. بدون شناخت درست از فضای مجازی سیاست‌گذاری و اعمال قوانین نه‌تنها موجب نمی‌شود که در کنترل قرار بگیرد بلکه به سبب پیچیدگی‌هایی که دارد پیامدهای جدیدی را برای سیاست‌گذاران به ارمغان خواهد آورد. شناخت این پیچیدگی‌ها به ما کمک خواهد که نه‌تنها تعامل مثبتی با فضای مجازی داشته باشیم و آن را تحت حکمرانی درآوریم بلکه از ظرفیت‌های فراوان آن برای اهداف فرهنگی و معرفی گفتمان انقلاب اسلامی بهره بگیریم. این در حالی است که در صورت عدم شناخت تفصیلی از فضای مجازی، حکمرانی ما تحت قیمومیت فضای مجازی قرار می‌گیرد. تحت تأثیر آنچه در فضای مجازی رخ داده است، قانونی را تصویب و یا مدیری را برکنار می‌کنیم.

در مسئله اخیری که حقیر با آن رو‌به‌رو بودم نقش فضای مجازی در تحریف و بزرگنمایی به‌خوبی مشاهده می‌شود. مسئله اصلی در واقع تلاش نظام سرمایه‌داری صهیونیستی این است که از طریق درگیری‌هایی که به‌صورت کاذب ایجاد می‌کند افکار عمومی پشتوانه انتقام را منحرف کند. در این میان پس از پخش گفت‌وگویی که در 16 تیرماه ضبط شده بود در 27 مردادماه پخش شد و تمرکز بر یک واژه‌ای که شاید از گویش گروهی از مردم بار منفی دارد و یا زمینه منفی شدن را دارد، مسئله درست می‌کند. شبیه این مچ‌گیری درجاهای دیگری به‌گونه‌ای برجسته می‌شود که از کاهی کوه ساخته می‌شود به‌نحوی‌که حتی بعضی از خواص هم فریب می‌خورند. کاملاً روشن است که فضای مجازی اگرچه برای حکمرانی جمهوری اسلامی ایران رها است لکن برای نظام سرمایه‌داری صهیونیستی به این اندازه رها نیست. قضیه‌ای را ایران اینترنشنال و سایر رسانه‌های معاند کلید می‌زند؛ از لشگر سایبری منافقین بهره می‌گیرد؛ از ایادی داخلی استفاده می‌کند و تدریجاً مردم دل‌پاک و احساساتی به آن ملحق می‌شوند. همه هم تصور می‌کنند آزادانه باور خود را بیان می‌کنند. توضیحات کامل‌تر در گفت‌وگو با خبرگزاری عطنا منعکس شده است (خبرگزاری عطنا 11/06/1403).

جوهره قدرت فضای مجازی در توانایی ایجاد ذهنیت جمعی است. همان چیزی که در علوم اجتماعی به آن برساخت می‌گوییم. برساخت درواقع تصور جمعی ما از واقعیت است که بسیار مهم‌تر از خود واقعیت است. نظام‌های حکمرانی واقع‌گرا برای ارتقای آزادی، عدالت، امنیت، رفاه و امثالهم تلاش می‌کنند لکن فضای مجازی قادر است هر یک از این‌ها را به ضد خود تبدیل کند و در شرایطی که آزادی وجود دارد احساس خفقان، در شرایط عدالت، احساس بی‌عدالتی، در شرایط امنیت، احساس ناامنی، در شرایط رفاه، احساس فلاکت را در مخاطبان خود ایجاد کند. به همین دلیل نظام‌های حکمرانی واقع‌گرا با شکست مواجه می‌شوند درحالی‌که نظام‌های حکمرانی برساخت گرا که علاوه‌بر ذهنیت جمعی (و نه ذهنیت فردی) تمرکز دارند پیروز میدان هستند. این نظام‌ها در ارتقای هر یک از موارد فوق به ذهنیت جمعی مرتبط با آن می‌پردازند.

برای مثال در جلسه‌ای که در آذرماه 1401 با دکتر خاندوزی وزیر محترم سابق اقتصاد و دارایی داشتم، عرض کردم که اگر به‌جای شما بودم به‌جای ساماندهی آرد و نان از ساماندهی وام بانک‌ها آغاز می‌کرد. همین دیروز گزارشی از وامی که بانکداران به خودشان می‌دهند در رسانه‌ها منعکس شد (خبرگزاری تسنیم 08/06/1403). در واقع در انتخاب اولویت برنامه‌ها اگر قادر نیستیم در مدیریت افکار عمومی اولویت خود را به اولویت مردم تبدیل کنیم، اولویت مردم را باید اولویت خود قرار دهیم. کاری که دکتر خاندوزی در مدیریت آرد و نان انجام داده بودند از نظر اقتصادی فوق‌العاده بود و توانسته بودند از هدر رفت بخش عظیمی از آرد کشور جلوگیری کنند لکن با توجه به فقدان پیوست برساختی در افکار عمومی بازتاب لازم را نداشت. شبیه همین موارد را می‌توان در بسیاری از خدمات دولت شهید رئیسی مشاهده کرد. اقدامات تحسین‌برانگیز فوق‌العاده برای حل مشکلات مردم در عرصه‌های گوناگون برداشته ‌شده است لکن انعکاس لازم را در افکار عمومی نیافته و یا پیوست افکار عمومی نداشته است که اگر یافته بود نتایج انتخابات به گونه دیگری رقم می‌خورد.

به‌ خوبی می‌دانیم که ذهنیت جمعی ایرانیان صرفاً متأثر از فضای مجازی نیست و ظرفیت‌هایی عظیم در قالب سرمایه‌های تمدنی نقش مهمی در تکوین و جهت‌دهی افکار عمومی دارند. مراسم عزاداری برای اباعبدالله (ع) و شهدای کربلا، پیاده‌روی اربعین، حرم حضرت امام رضا(ع)، حضرت معصومه (س) و سایر بقاع متبرکه و انواع آئین‌های مذهبی ارکان مهمی برای حفظ باورهای مؤمنین هستند لکن فضای مجازی درعین‌حال که می‌تواند به هر یک از این‌ها افق فراملی ببخشد، قادر است به تحریف و تضییع آنها نیز بپردازد.

با عنایت به‌ضرورت رویکرد برساختی و اهمیت ذهنیت جمعی لازم است تدابیر عالمانه‌تری که از شناخت تفصیلی‌تر از فضای مجازی برخاسته است برای تعامل با فضای مجازی بهره گرفت و بسنده کردن به فیلترینگ و ایجاد شهرک‌های پاک مجازی و رها کردن مردم در زندگی شهری با همه مفسده‌هایی که دارد راهبرد مناسبی برای ایجاد جامعه طیبه پایدار نیست.

به نظر می‌رسد اکنون لازم است برای شناخت پیچیدگی‌های فضای مجازی اهتمام لازم صورت گیرد و برای حکمرانی در فضای مجازی بر پایه شناخت تفصیلی از سیاست‌گذاری لازم صورت پذیرد و گر نه به‌جای اینکه فضای مجازی تحت حکمرانی ما قرار گیرد ما تحت حکمرانی فضای مجازی قرار خواهیم گرفت. بسنده کردن به فیلترینگ در مورد این غول چراغ جادو از جهل نسبت به آن برمی‌آید. وقایع بی‌شماری ما را بر آن می‌دارد که به ‌جای هراس از این غول آن را به خدمت درآوریم.

* دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی

ـــــــــــــ

پی‌نوشت: 1-mass media

ـــــــــــــ

منابع:

امام خامنه‌ای (06/06/1403) بیانات در نخستین دیدار هیئت دولت چهاردهم، 

27575/‌https://www.leader.ir/fa/speech ، ششم شهریور 1403

انتظاری، علی (1403) جابه‌جایی در فضای مجازی- واقعی: عقلانیت یا پریشانی ارتباطی؟، فصلنامه مطالعات رسانه‌های نوین، آماده انتشار، انتشار آنلاین فروردین 1403 

 (https://doi.org/10.22054/nms.2024.75274.160)

خبرگزاری تسنیم (08/06/1403) بانک‌ها ۹۱.۵ همت به خودشان وام دادند، https://tn.ai/3150412

خبرگزاری عطنا (11/06/1403) جامعه همچنان به افزایش سواد رسانه‌ای نیاز دارد؛ گفت‌وگوی عطنا با علی انتظاری، https://atna.atu.ac.ir/001HVF، یازده شهریور 1403

مک لوهان، هربرت مارشال (1377) برای درک رسانه‌ها، ترجمه سعید آذری، انتشارات مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌ای صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران

Kitching, Gavin (2003) Seeking Social Justice through Globalization; Escaping a Nationalist Perspective, The Pennsylvania State University Press.