انسـان و فرشتگان
یکی از موجودات فرامادی که از آنها به موجودات مجرد و عقلانی نیز یاد می‌شود، فرشتگان هستند. در تفسیر قرآنی و تبیین وحیانی، فرشتگان موجودات با درجات و مراتب گوناگون هستند که با توجه به‌شان و مقام و منزلتشان، قدرت و توانایی‌های خاص دارند. از فرشتگان زمینی تا فرشتگان آسمانی تا فرشتگان عرشی و کروبین و عالین می‌توان مجموعه بزرگ از فرشتگان را شناسایی کرد که بر اساس آموزه‌های قرآنی در خدمت بشریت هستند؛ از آن رو که همه آنها بر انسان سجده برده و بر او تعظیم کرده‌اند. البته فرشتگان عالین و کروبین تنها بر چهارده معصوم(ع) سجده می‌برند و مطیع آنان هستند و بر حضرت آدم(ع) سجده نبرده و مطيع او نیستند؛ چرا که از نظر مرتبت، حضرت آدم(ع) در این مقام نبوده است تا این فرشتگان بر او سجده برند، هر چند که مطیع حضرت محمد(ص) هستند. از این رو خداوند در هنگام تمرد شیطان از وی می‌پرسد که آیا از فرشتگان عالین است که از سجده بر آدم(ع) تمرد کرده است یا نه؟ معلوم است که ابلیس نه تنها از فرشتگان نبوده بلکه از جنیان به شمار می‌رفته، بنابراین نمی‌توانست از عالین باشد تا حکم سجده شامل او نشود. خداوند می‌فرماید: «ای ابلیس،چه چیز تو را مانع شد که برای چیزی که با دستان قدرت خویش خلق کردم سجده‌آوری؟ آیا تکبر کردی یا از جمله برتری جویانی یا واقعا از برترین‌ها بودی؟» (ص، آيه ٧٥)
البته باید گفت که فرشتگان عالین نیز در نهایت در خدمت بشر هستند به دلیل اینکه حضرت محمد(ص) نیز از جمله بشر است، ولی آنچه مهم است این مطلب است که فرشتگان دارای مقامات مشخص و معلومی هستند که نمی‌توانند از آن مقام تجاوز کنند. همین مسئله موجب می‌شود تا دارای اختیار و اراده‌ای چون انسان نباشند؛ بلکه همان چیزی که مامور هستند به عینه انجام می‌دهند: « وما منا إلا له مقام معلوم؛ و هیچ یک از ما فرشتگان نیست مگر اینکه برای او مقامی معین است.» (صافات، آيه ١٦٤)
این فرشتگان هرگز از آنچه بدان مامورند تخلف نمی‌کنند:«ای کسانی که ایمان آورده‌اید،خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه دارید؛ آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی‌کنند و آنچه را فرمان داده شده‌اند (به طور کامل) اجرا می کنند! » (تحريم،آيه ٦ و نیاز نگاه کنید: نحل، آیه 50) برخی از فرشتگان مامور هستند تا از انسان‌ها محافظت کنند و تا زمان اجل و مرگشان، آنان را حفظ کنند. این فرشتگان محافظ همواره با آنان هستند و ایشان را از خطرات حفظ می‌کنند.(انعام، آیه 61 و رعد، آيه ۱۱ و انفطار، آيه ۱۰ و نیز طارق آيه 4)
برخی دیگر مامور هستند تا اعمال انسان را در جان و شاکله‌شان ثبت و ضبط کنند و هویت و ماهیت واقعی‌شان را بر اساس اندیشه‌ها و رفتارشان بسازند و نسخه برداری کنند.(ق، آيات ١٦ تا ۱۸ و نیز ۲۳ و همچنین انفطار، آیات ۱۰ تا ۱۲) از این رو همواره با انسان‌ها هستند و همه جزئیات و حتی مکر و نیرنگ بشر را ثبت و ضبط می‌کنند. (یونس، آیه ۲۱) بنابر این فرشتگان نسبت به همه کردارهای انسان آگاهی دارند. (انفطار، آیات ۱۰ تا ۱۲) البته فرشتگان به همه جزئیات،چنان‌که خداوند، عالم است، عالم نیستند بلکه به ایشان اجازه داده تا محدوده‌ای از افکار و اندیشه‌ها و رفتار آدمی را بشناسند و ثبت و ضبط کنند، از این رو نسبت به خلافت انسانی بر زمین به سبب شناخت ابتدائی از طبیعت بشری مخالفت می‌ورزند. (بقره، آيه ۳۰) و او را موجودی خونریز و فسادگر معرفی می‌کنند (همان) ولی ایشان استعداد بشر برای خلافت را نمی‌دانستند که همان تعلیم اسمای الهی در ذات بشر بود. (بقره، آیات ۳۰ تا ۳۲)
لذا با خلافت وی مخالفت کردند. این بدان معناست که فرشتگان بجز فرشتگان عالین، نسبت به حقیقت آدمی آگاهی کامل و تمام ندارند، چرا که آگاهی تمام، زمانی تحقق می‌یابد که احاطه کامل باشد و فرشتگان از چنین احاطه‌ای به انسان برخوردار نیستند، بنابر این تنها علم اجمالی دارند و پایین‌تر از انسان قرار دارند.
از این رو مامور و مکلف هستند تا تحت خلافت انسانی قرار گیرند. البته با همه اینها فرشتگان به عنوان ماموران الهی ناچارند تا نامه اعمال انسان را بنویسند و از وی مراقبت کنند و او را به سوی قیامت ببرند (ق، آیات ۱۶ تا ۱۸) و روح و جان آدمی قبض کنند.(انعام، آیه 61 و سجده، آیه 11) اما این ماموریت، دلیل بر برتری وجودی آنان بر انسان و شرافتشان نسبت به بشر نمی‌شود.
* حسین مرزبند