پرسش:

از منظر آموزه‌های وحیانی چه منابع و موضوعاتی باید در اولویت تفکر انسان‌ها قرار گیرند و پیرامون آنها به تفکر و تعمق بپردازند؟

پاسخ:

فضیلت تفکر

موضوع تفکر دارای ابعاد وسیع و گسترده‌ای است که تمام موجودات و امور مادی و معنوی و آنچه را مربوط به دنیا و آخرت انسان است را با هدف و اغراض مختلف شامل می‌شود. آیات و روایات بسیاری در زمینه فضیلت تفکر و مهم‌ترین شاخص صاحبان عقل و خرد آمده است. زیرا امتیاز انسان از دیگر حیوانات به قوه عاقله او است که از سوی خدای متعال به وی عطا گردیده است. انسان به وسیله تفکر می‌تواند زشتی و زیبایی، خیر و شر و نقص و کمال را تشخیص دهد، و در مسیر زندگی راه سعادت و کمال خود را انتخاب کند. مرحوم علامه طباطبایی(ره) می‌نویسد: «خداوند عقل را به نیرویی تعریف کرده که انسان در دینش از آن بهره گیرد و به وسیله آن راه را به سوی حقایق معارف و اعمال صالح پیدا کرده و آن مسیر را پیش بگیرد. پس اگر عقل انسان در چنین مجرایی قرار نگیرد و قلمرو عملش به چهار دیوار خیر و شر دنیوی محدود گردد، دیگر عقل نامیده نمی‌شود.(ترجمه المیزان، ج2، ص375)

تفکر از نگاه آیات قرآن

در قرآن کریم آیات بسیاری در زمینه فضیلت تفکر و تاکید بر اندیشه‌ورزی آمده است. مرحوم علامه طباطبایی(ره) می‌نویسد: «اگر کتاب الهی را تفحص کامل نموده درآیاتش دقت فرمایید، خواهید دید شاید بیش از سیصد آیه وجود دارد که مردم را به تفکر، تذکر و تعقل دعوت نموده و یا به پیامبر(ص) استدلالی را برای اثبات حقی و یا ازبین بردن باطلی می‌آموزد.(ترجمه المیزان، ج10، ص85) برای نمونه قرآن کریم در سوره آل‌عمران آیات 190 و 191 می‌فرماید: به تحقیق در خلقت آسمان و زمین و رفت و آمد شب و روز نشانه‌هایی است برای صاحبان عقل، آنان که در حالت ایستاده و نشسته و خوابیده، خدا را یاد و در خلقت آسمان و زمین تفکر می‌کنند (و می‌گویند) پروردگارا! این هستی را بیهوده نیافریده‌ای».

جایگاه تفکر در روایات

روایات فراوانی در زمینه فضیلت تفکر آمده است که در اینجا به ذکر دو نمونه بسنده می‌کنیم:

1- قال الامام الحسن(ع): «علیکم بالفکر فانه حیاهًْ قلب البصیر و مفاتیح ابواب الحکمهًْ». امام حسن(ع) می‌فرماید: بر شما باد به تفکر و اندیشه‌ورزی، زیرا که آن مایه زندگی قلب انسان بابصیرت و کلید درهای حکمت است.(بحارالانوار، ج78، ص115)

2- قال الامام الرضا(ع): «لیس العبادهًْ کثرهًْ الصلاهًْ و الصوم، انما العبادهًْ التفکر فی امر الله». امام رضا(ع) می‌فرماید: عبادت و بندگی به زیادی نماز و روزه نیست. پس همانا عبادت فقط اندیشه‌ورزی در کار خدای متعال است.(کافی، ج2، ص55)

اولویت‌های تفکر و اندیشه‌ورزی

شکی نیست موضوعاتی را که پیرامون آنها می‌توان تفکر و اندیشه‌ورزی کرد بسیارند و ابعاد فردی و اجتماعی و محیط پیرامونی ما را دربر گرفته‌اند. اما اولویت‌بندی در هر کاری یکی از نشانه‌های اصحاب عقل و منطق است. عقل حکم می‌کند در برابر انبوه موضوعات قابل اندیشیدن، انسان به سراغ موضوعاتی برود که مستقیماً در زندگی فردی و اجتماعی او تاثیر می‌گذارد و می‌تواند او را در مسیر رشد و تعالی و بالندگی و تکامل قرار دهد. آموزه‌های وحیانی در این زمینه راهنمای خوبی است که اهم موضوعات و اولویت‌بندی آنها را برای ما تعیین فرموده است.

1- طبیعت

در بسیاری از آیات قرآن، از عالم طبیعت یعنی زمین، آسمان، ستارگان، خورشید، ماه، دریاها، گیاهان، حیوانات و تمامی آنچه در اطراف انسان است به عنوان آیات و نشانه‌های الهی یاد شده و انسان دعوت به تفکر درباره آنها شده است. «بگو دقت و مطالعه کنید ببینید در آسمان‌ها و زمین چه چیزهایی است.»(یونس-101)

2- تاریخ

آیات بسیاری از قرآن، تاریخ امت‌های گذشته را ذکر کرده و ما را به مطالعه و تفکر در سرگذشت آنان دعوت نموده است. قرآن کریم تنها به بیان وقایع تاریخی اکتفا نکرده، بلکه همراه با آن، عوامل مؤثر در سرنوشت ملت‌ها را نیز ذکر کرده است. یعنی آنچه رمز موفقیت، پیروزی و عزت فرد و یا امتی، و یا عامل شکست، ذلت و هلاکت قومی در گذشته بوده نیز مدنظر قرار داده است. از آنجا که تحولات تاریخ انسان براساس یک سلسله سنت‌های تغییرناپذیر الهی انجام می‌گیرد، آنچه در گذشته بوده، در تاریخ حال و آینده نیز وجود دارد، لذا تاریخ گذشته می‌تواند چراغ راه آینده ما باشد. «پیش از شما سنت‌ها و قانون‌هایی عملا به وقوع پیوسته است. پس در زمین و آثار تاریخی گذشتگان گردش و کاوش کنید و ببینید پایان کار کسانی که حقایق وحی را دروغ پنداشتند به کجا انجامید.» (آل‌عمران-137)

ادامه دارد