فرصتی ثمربخش برای مهارت‌آموزی و تعیین مســیر زنـدگی (بخش نخست)
امیرحسین بسطامی
صدای پای تابستان به گوش می‌رسد و فصل مدارس و امتحانات رو به پایان است. در چنین شرایطی فصل تابستان به عنوان فصل اوقات فراغت آغاز می‌شود. شاید برای دهه شصتی‌ها، فصل اوقات فراغت بیشتر با کلاس‌های تقویتی، شنا، سفر، بازی‌های دوستانه و... معنا پیدا می‌کرد. فصل تابستان که تا سه دهه پیش، فصل ساختن و آماده شدن برای یک سال تحصیلیِ دیگر و همچنین آموختن مهارت‌های زندگی بود، به فصل بطالت در حال تبدیل است.
برخی از نوجوانان سعی دارند به جای استفاده بهینه از فرصت به‌دست آمده، وقت خود را صرف بازی‌های رایانه‌ای، تماشای بی‌رویه تلویزیون و تفریحات بی‌فایده و گاه کاذب بکنند. پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان در تابستان به صورت یک چالش برای خانواده‌ها تبدیل شده است. برخی افراد فکر می‌کنند فراغت برابر با بیکاری است درحالی‌که اوقات فراغت از جمله زمان‌های باارزش زندگی انسان است.
آموختن مهارت‌ها و آمادگی برای آینده
اوقات فراغت، لحظاتی عاری از اضطراب و الزامات است که با گزینش‌های فرد سپری می‌شود و در خود، عوامل زمینه‌ساز پیشرفت و یادگیری مهارت‌های زندگی را جای داده است، انتخاب صحیح و به اندازه فعالیت‌ها برای اوقات فراغت و درنظر نگرفتن فعالیت‌های هدفمند برای این لحظات، همچون تیغی دو لبه و نیازمند آگاهی است.
دانش‌آموزان در ایام فراغت می‌توانند به کارهایی که علاقه دارند، بپردازند و تجربیات خوبی به‌دست آورند. حتی گاهی همین کارهایی که در اوقات فراغت انجام می‌دهند سبب می‌شود که مسیر زندگی‌شان عوض شود به این صورت که برای مثال دانش‌آموزی در تعطیلات تابستان به کلاس نقاشی می‌رود و در این عرصه بااستعداد نشان می‌دهد و علاقه‌اش هم به همین سمت است و کلاً سرنوشتش عوض و به سمت هنر کشیده می‌شود.
برخی، اوقات فراغت را با کتاب خواندن و یا فیلم دیدن پر می‌کنند. اکثر دانش‌آموزانی که کتاب زیاد می‌خوانند و فیلم زیاد می‌بینند در آینده نثرِ قوی دارند و توانمندی بالایی در سخنوری کسب می‌کنند هر چند به نوع و سبک فیلم یا کتابی که انتخاب می‌کنند نیز بستگی دارد.
اختصاص دادن زمانی هر چند کوتاه برای تفریح و سرگرمی، از دیرباز مورد توجه و ملزوم زندگی بوده و با توسعه زندگی مدرن شهری در عصر امروز، اهمیتی ویژه‌تر یافته است. از مصادیق مشترک اوقات فراغت در دنیا کتاب خواندن، فیلم دیدن، ورزش کردن، تماشای تئاتر، بازدید از موزه و... است.
مریم نخجوانی، مشاور کودک و نوجوان می‌گوید: «دوران نوجوانی و جوانی در چرخه تربیتی از اهمیت بسیار ویژه‌تری برخوردار هستند و نقش اوقات فراغت در این دوره‌ها بر شکل‌گیری هویت، شخصیت، مهارت‌افزایی و تمرین مهارت‌های فردی و اجتماعی بی‌بدیل است. طی چند سال گذشته و با همه‌گیری بیماری کرونا، بسیاری از نوجوانان و جوانان، زمان اوقات فراغت خود را در خانه و با بازی‌های کامپیوتری، تلویزیون یا خواب می‌گذراندند و بیشتر نوجوانان درگیر کسلی، افسردگی و انزوا شدند و اهمیت اوقات فراغت و لزوم درنظر داشتن برنامه‌ریزی صحیح برای گذراندن آن مشخص شد.»
وی در ادامه تأکید دارد: «بسیاری از مهارت‌های زندگی در پستوی لحظاتی تحت عنوان «اوقات فراغت» شکل می‌گیرند و آینده‌ای را رقم می‌زنند که نور موفقیت در آن به چشم بخورد. بسیاری از فعالیت‌های هدفمند در لحظات اوقات فراغت هویت نوجوانی را می‌سازند و تمرینی راحت برای موقعیت‌های سخت زندگی به شمار می‌روند. سرسختی، مسئولیت‌پذیری، مهربانی، روحیه کار تیمی، صبوری، دغدغه‌مندی، خلاقیت و نوآوری، از جمله مهارت‌هایی است که با تمریناتی راحت در طول اوقات فراغت حاصل می‌شوند. گذراندن اوقات فراغت با برنامه‌ریزی‌هایی صحیح، افزون بر تأثیرات روحی، اثرات جسمی متعددی را نیز به همراه دارد و فعالیت‌های در نظر گرفته شده که نیازمند فعالیت جسمی هستند، از نظر جسمی فرد را قوی خواهند کرد و بر اعتماد به‌نفس او تأثیرگذار خواهند بود.»
معیار انتخاب فعالیت‌ها در اوقات فراغت
حسین روزبهانی، دکترای روانشناسی، در این زمینه اظهار می‌کند: «اوقات فراغت شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌ها است که فرد بر اساس انگیزش درونی خود برای تفریح، بازی، استراحت، سلامت یا افزایش دانش، علم و اعتقادات خود به آنها مشغول می‌شود، اما هیچ فشار، تعهد و الزامات خانوادگی، شغلی و اجتماعی برای انجام آنها ندارد.»
وی می‌افزاید: «اوقات فراغت بخش مهمی از زندگی فرد را تشکیل می‌دهد و درصورتی‌که افراد برنامه مشخصی برای چگونه گذراندن آن نداشته باشند، متحمل آسیب‌های متعددی خواهند شد؛ درواقع اوقات فراغت در زندگی افراد نقشی پر اهمیت به خود اختصاص می‌دهد و باید برنامه‌ریزی شده و حساب شده گذرانده شود.»
این دکترای روانشناسی با بیان اینکه اوقات فراغت برای سنین نوجوانی کلیدی‌تر است و اهمیت ویژه‌تری دارد، تصریح می‌کند: «اوقات فراغت در نظر گرفته شده برای یک نوجوان باید منطبق با علایق، توانایی‌ها و نیازمندی‌های او باشد. داشتن این اطلاعات منجر به در نظر گرفتن برنامه‌ریزی صحیحی برای نحوه گذراندن اوقات فراغت یک نوجوان خواهد شد.»
وی با تأکید بر اینکه در صورت داشتن برنامه برای گذراندن اوقات فراغت به‌صورت صحیح، شاهد شکوفایی، خلاقیت و نوآوری نوجوان خواهیم بود، ادامه می‌دهد: «طبق تحقیقات انجام شده، در صورت وجود امکانات کافی برای تفریحات سالم، نوجوانان کمتر به سمت‌وسوی تفریحات ناسالم گرایش پیدا می‌کنند.»
روزبهانی ضمن تأکید بر نیاز نوجوانان به اوقات فراغت، می‌گوید: «یک نوجوان در اوقات فراغت موفق به کشف علایق خود خواهد شد. او در این زمان، لحظاتی را با دوستان خود سپری می‌کند، به تأیید همسالان و دوستان خود می‌رسد و از استراحت لازم، بهره می‌برد. وی با بیان اینکه درصورتی‌که خانواده فرد فعالیت مشترکی با نوجوان خود در نظر بگیرد که منجر به لذت دو سوی باشد، شاهد تقویت و برقراری ارتباطی سالم و مؤثر بین خانواده و نوجوان خواهیم بود. باید مدنظر داشته باشیم که فعالیت‌های در نظر گرفته شده برای اوقات فراغت نوجوانان نباید بیش از حد باشد.»
این دکترای روانشناسی اظهار می‌دارد: «درواقع تعداد فعالیت‌های در نظر گرفته شده برای نوجوان باید مشخص و انگشت‌شمار تعریف شوند؛ چرا که در صورت درگیری بیش از حد نوجوان با فعالیت‌های در نظر گرفته شده، در سایر ابعاد زندگی او شاهد ایجاد اختلال خواهیم بود.»
وی ضمن تأکید بر لزوم رعایت تعادل در برنامه در نظر گرفته شده برای اوقات فراغت نوجوانان، می‌افزاید: «والدین باید به این باور برسند که تعریف برنامه اوقات فراغت پیچیده، مفرط و پر از اهداف، منجر به درخشان شدن آینده نوجوان نخواهد شد و موفقیت او را در زندگی تضمین نخواهد کرد.»
روزبهانی تصریح می‌کند: «دوران نوجوانی با تغییرات و اتفاقات بسیاری همراه است که از جمله آنها می‌توان به تغییرات جسمانی اشاره کرد. تغییرات جسمانی یک نوجوان می‌تواند منجر به کاهش عزت‌نفس وی شود و ترس‌های درونی او از جمله ترس از طرد شدن، منجر به تلاش او برای کسب تأیید همسالان خواهد شد.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «افراد در سنین نوجوانی به دنبال شکل‌دهی هویت خود هستند و والدین باید پیش از رسیدن فرزند به این دوران، رابطه خود را به‌قدری با فرزند خود قوی کنند و به او محبتی بی‌قیدوشرط داشته باشند که نوجوان آنها در انتخاب دوست یا حتی تفریحات خود، از والدین درخواست کمک کند.»
این دکترای روانشناسی خاطرنشان می‌کند: «حمایت فرزندان بدون داشتن نگاه سرزنشگر یا مؤاخذه‌ای، منجر به افزایش عزت‌نفس و خودارزشمندی نوجوان خواهد شد و در پی این اتفاقات، نوجوان در انتخاب برنامه‌های اوقات فراغت خود، گزینشی صحیح اعمال خواهد کرد.»
فراغت تابستانی را با برنامه درسی اشباع نکنیم
علیرضا بهرامی که دارای دو فرزند پسر و دانش‌آموز است، در مورد گذرانِ ایام فراغت فرزندانش به گزارشگر کیهان می‌گوید: «هر رشته‌ای که آنها دوست دارند را برایش انتخاب می‌کنم. پسر بزرگم علاقه زیادی به زبان انگلیسی دارد و او را در کلاس آموزش انگلیسی ثبت‌نام می‌کنم. پسر کوچک عاشق فوتبال است و او را به مدرسه فوتبال خواهم برد. امیدوارم در آینده این کلاس‌ها برایشان مفید و ثمربخش واقع شود.»
دکتر امیررضا اصنافی، استادیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به اهمیت مدیریت زمان در تابستان و گذراندن صحیح اوقات فراغت می‌گوید: «تابستان و اوقات فراغت بحثی است که خانواده، آموزش‌وپرورش و نهادهای فرهنگی هر ساله درصدد فراهم کردن زمینه‌هایی برای گذراندن پربار آن هستند. مهم‌ترین مسئله‌ای که در فصل تابستان برای دانش‌آموزان به دلیل زمان طولانی فراغت و استراحت از تکالیف درسی حائز اهمیت است مدیریت زمان و عدم هدررفت اوقات پیش‌روی دانش‌آموزان است. متأسفانه مدیریت زمان و عدم هدررفت اوقات فراغت مسئله‌ای است که تعریف درستی از آن صورت نگرفته به‌نحوی که پر کردن اوقات فراغت به هر شکل و با هر هزینه‌ای به معنای استفاده درست و مدیریت شده اوقات فراغت تلقی می‌شود درحالی‌که اساساً پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان به معنای پر کردن تمامی ساعات آنها و وارد کردن اضطراب حضور در کلاس‌های مختلف نیست.»
وی فشار خانواده‌ها را برای ثبت‌نام در کلاس‌های درسی و تقویتی امری متعارف اما اشتباه دانسته و می‌گوید: «یکی از مواردی که مورد توجه اکثر خانواده‌ها قرار دارد، ترس از فراموشی دروسی است که در مدرسه دانش‌آموز فراگرفته است. ازاین‌رو خانواده‌ها تلاش می‌کنند که دانش‌آموزان و فرزندان خود را حتماً به کلاس‌هایی بفرستند که در راستای دروس مدرسه آنها باشد. متأسفانه این مسئله مورد توجه بسیاری از خانواده‌ها قرار دارد و به‌نوعی خانواده‌ها با این سردرگمی مواجه هستند که آیا باید فرزندانشان را به کلاس‌هایی در راستای کلاس‌های درسی و تقویتی سال آینده تحصیلی بفرستند یا خیر؟ از سوی دیگر بسیاری از نهادهای آموزشی به این قضیه دامن می‌زنند و با فراهم کردن موقعیت‌های آموزشی و کلاس‌های تابستانی در مدارس خانواده‌ها را در موقعیتی قرار می‌دهند که مجبور می‌شوند فرزندان خود را به دلایل مختلفی از قبیل کاهش سطح معلومات درسی فرزندان و رقابت با سایر دانش‌آموزان در این کلاس‌ها ثبت‌نام کنند.»
این استاد دانشگاه معتقد است؛ ثبت‌نام دانش‌آموزان و فارغ‌التحصیلی در کلاس‌های تابستانی باید منطبق بااستعداد و علایق دانش‌آموزان باشد و تصریح می‌کند: «یکی از دلایل مهمی که والدین سعی دارند فرزندانشان را در کلاس‌های مختلف ثبت‌نام کنند فارغ از اینکه این کلاس با ظرفیت، شخصیت و استعدادهای فرزندشان همخوانی دارد یا خیر بی‌تابی‌ها و بی‌قراری‌های دانش‌آموزان و بی‌حوصلگی آنها از ماندن در منزل است. آپارتمان‌های کوچک و محدود بودن فضای زندگی برای بازی و تفریح سبب شده کودکان و نوجوانان در ایام تابستان کسل شوند. همچنین موقعیت اجتماعی و آسیب‌های اجتماعی که در شهرهای بزرگ مشاهده می‌شود موجب عدم حضور کودکان و نوجوانان در فضای بازی؛ چون محیط خارج از خانه و کوچه و خیابان است. در گذشته بچه‌ها اغلب به دلیل آشنایی همسایه‌ها و عدم تراکم آپارتمان‌ها، در کوچه‌ها و دمِ در منازلشان انواع مختلفی از ورزش‌ها و بازی‌های سنتی را انجام می‌دادند که نوعی تحرک و ورزش محسوب می‌شد و هیچ فشار مالی مضاعفی را بر خانواده‌ها تحمیل نمی‌کرد درعین‌حال کودکان بازی‌های سنتی جدیدی را فرامی‌گرفتند، اما امروزه به دلایل مختلف، یا مجبورند در خانه بمانند یا باید در کلاس‌های مختلف با هزینه کردن مبالغ قابل‌توجهی اوقات فراغت خود را پوشش دهند. به نظر می‌رسد اینکه حتماً دانش‌آموزان در فصل تابستان باید در کلاسی ثبت‌نام کنند و در منزل نمانند ناشی از بخشی از تفکر سنتی است که در قدیم وجود داشته یا به دلایل مختلف از جمله گرفتاری والدین که فرصتی برای بودن در کنار فرزندانشان ندارند. اصولاً فلسفه رفتن به کلاس آموزشی به‌خودی‌خود بد نیست، اما این سؤال مطرح می‌شود که آیا کلاسی که فرزندمان را در آن ثبت‌نام می‌کنیم با روحیه، استعداد و خواسته‌های فرزندمان مطابقت دارد و حضور در این کلاس مثمرثمر خواهد بود یا نه؟»
دکتر اصنافی معتقد است: «ذهن دانش‌آموز بعد از پایان آخرین امتحان باید مدتی آزاد و خالی بماند و والدین نباید فرزندانشان را همانند فلش مموری ببینند. والدین باید به این مسئله واقف باشند که یک برنامه آموزشی و سازمان آموزشی برای یک بازده زمانی خاصی در نظر گرفته می‌شود اگر قرار بود تابستان هم برنامه درسی داشته باشیم چرا فصل تابستان تعطیل است؟ اگر مدارس و مربیان فکر می‌کنند برای عدم هدررفت اوقات فراغت دانش‌آموزان در تابستان باید کلاس‌هایی برگزار نمایند و در این فرصت سه‌ماهه لازم است به دانش‌آموزان مهارتی آموخته شود و با حضور در کلاس‌های آموزشی درسی در تابستان ارزش افزوده بیشتری به دست می‌آورند. ازاین‌رو بهتر است مطالب آموزشی در فصل تابستان کاربردی بوده و فراتر از آن چیزی باشد که در دوره تحصیل عادی سپری می‌شود. به هر حال منطقی‌تر این است ذهن اطلاعاتی را بر اساس روال منطقی خود کسب کند. همان‌طور که می‌دانید ذهن نمی‌تواند به طور مطلق و ناگهانی اطلاعاتی را جذب کند، بنابراین اطلاعات باید کم‌کم بدان داده شود به همین خاطر است دروس به‌ازای سن دانش‌آموزان و میزان درک و استعداد آنها در مقاطع مختلف آموزش داده می‌شود.»