انتخاب نهمین رئیس‌جمهور نمایش همبستگی ملی-بخش پایانی
اهمیت تداوم نگاه شهید جمهــور در سیاست خارجــی
حسن رضایی
واقعه جانسوز شهادت آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی و هیئت همراه ایشان در سی‌ام اردیبهشت‌ماه سال جاری، امر کوچکی نبود؛ مردم ایران را داغدار کرد و شوکی به فضای سیاسی- اجتماعی کشور، منطقه و جهان وارد نمود. اعلام عزای عمومی از سوی حدود یک چهارم جمعیت دنیا، بزرگداشت رئیس‌جمهور شهید در سازمان ملل، سفر هیئت‌های عالی رتبه متعدد برای شرکت در مراسم بزرگداشت شهید جمهور و همراهی تاریخی مردم در تشییع و بزرگداشت شهدای مجاهد این حادثه، همه و همه نشان از قوت بنیان جمهوری اسلامی و عظمت جایگاه ملت ایران در نظم کنونی جهان داشت.
به‌واقع، حادثه‌ای تلخ، بستر بروز و ظهور واقعیت‌هایی شد که رسانه‌های فارسی‌زبان ضدانقلاب و اربابان غربی آنها چند دهه است که سعی در پنهان کردن آن دارند. روز دوم خردادماه، 68 تن از سران، مقامات ارشد کشورها و سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در مراسمی که به میزبانی سرپرست ریاست جمهوری در محل سالن اجلاس سران تهران برگزار شد حضور یافتند و به مقام رئیس‌جمهور و همراهان شهیدش ادای احترام کردند.
مجموعه این تحولات، معنای روشنی برای ناظران منطقه‌ای و بین‌المللی دارد. جمهوری اسلامی به پشتوانه ملت بزرگ ایران، قدرتی فراهم کرده است که حتی حوادث بسیار تلخ، بستر بروز و ظهور قدرت و ثبات باشند نه نمودار از هم‌گسیختگی و بن‌بست. در همین راستا، رهبر معظم انقلاب، بلافاصله و در متن پیام تسلیت به مناسبت شهادت رئیس‌جمهور شهید، تصریح کردند: «جناب آقای مخبر طبق اصل ۱۳۱ قانون اساسی در مقام مدیریت قوه مجریه قرار می‌گیرد و موظف است به همراهی رؤسای قوای مقنّنه و قضائیه ترتیبی دهند که ظرف حداکثر پنجاه روز رئیس‌جمهور جدید انتخاب شود.» پس از آن و در تاریخ پنجم خردادماه، رهبری فرزانه انقلاب، طی پیامی تاریخی، در نامه به دانشجویان حامی مردم فلسطین در دانشگاه‌های ایالات متحده آمریکا، نشانه‌ای دیگر از ثبات، سرزندگی و تحرک روزافزون انقلاب اسلامی را پیش چشم مخاطبان جهانی قرار دادند.
دوره آمریکاگرایی به سر آمده است
در بخشی از نامه رهبری به دانشجویان آمریکایی می‌خوانیم: «شما اکنون بخشی از جبهه مقاومت را تشکیل داده‌اید!... جبهه بزرگ مقاومت در نقطه‌ای دور، با همین ادراک و احساسات امروز شما، سال‌ها است مبارزه می‌کند... من می‌خواهم به شما اطمینان دهم که امروز وضعیّت در حال تغییر است. سرنوشت دیگری در انتظار منطقه حسّاس غرب آسیا است. بسیاری از وجدان‌ها در مقیاس جهانی بیدار شده و حقیقت در حال آشکار شدن است. جبهه مقاومت هم نیرومند شده و نیرومندتر خواهد شد. تاریخ هم در حال ورق خوردن است.» اینها بخشی از واقعیات دنیای امروز است که تحلیلگران غربی نیز به آن اذعان دارند و سال‌هاست که با ادبیاتی چون تغییر نظم جهانی، تشکیل جهان چندقطبی، افول غرب و اصطلاحاتی از این دست، به آن اشاره می‌کنند.
استفان والت نظریه‌پرداز مطرح رئالیست روابط بین‌الملل و استاد دانشگاه هاروارد در واپسین روزهای سال 2022 در گفت‌وگو با نشریه فارین پالیسی، به نکات مهمی در همین زمینه اشاره کرده است. وی می‌گوید: «جنگ اوکراین مانند چراغ قوه‌ای بوده که جنبه جدیدی از چشم‌انداز جهانی را روشن کرده است. ما دیگر در دنیای تک‌قطبی نیستیم. ایالات متحده دیگر تنها تعیین‌کننده بازی در شهر نیست و واکنش به جنگ اوکراین متناسب با چنین وضعیتی است. با این حال، من می‌خواهم آن را بیشتر پیش ببرم و بگویم که ما را به سمت اتفاق دیگری می‌برد که سال 2022 رخ داد. ۲ متحد نزدیک ایالات متحده در خاورمیانه - اسرائیل و عربستان سعودی - را در نظر بگیرید. هیچ یک از آنها به ایالات متحده در اوکراین کمک نمی‌کنند. هر دوی آنها رویکردی غیرمتعهدانه در قبال آن اتخاذ کرده‌اند و عربستان سعودی درخواست دولت بایدن مبنی بر افزایش تولید نفت را - به عنوان راهی برای مقابله با تورم و همچنین کاهش درآمدهای روسیه - رد کرد. کشورهای دیگر همان‌طور که می‌بینید منافع خود را دنبال می‌کنند و انتخاب‌های خود را خواهند داشت. آنها لزوماً مجبور نیستند فقط در صف واشنگتن قرار گیرند، و این چیزی است که ما باید به آن عادت کنیم. 2022 شروع به افشای این داستان کرد. هند یکی از نمونه‌های اصلی داستان خواهد بود؛ کشوری که به وضوح یک شریک مهم ما در اقیانوس هند و اقیانوس آرام است اما به دلایل خاص خود در واکنش جهانی به تهاجم روسیه به اوکراین غایب است.»
اقدامات بزرگ شهید رئیسی در سیاست خارجی
جالب اینکه هند از جمله کشورهایی بود که پس از شهادت رئیس‌جمهور و هیئت همراه ایشان، یک روز عزای عمومی اعلام کرد. دنیا در حال تغییر است و این واقعیتی است که نادیدن آن می‌تواند مسیر کشور را از حرکت به سمت منافع ملی و نقش‌آفرینی در نظم جدید جهانی منحرف سازد. شهید آیت‌الله رئیسی، مصداق چنین فهمی از مناسبات حاکم بر جهان امروز بود. چنان‌که طی آخرین حضور خود در مجمع عمومی سازمان ملل، با درک دقیق نقش ایران به عنوان یکی از پایه‌های اصلی نظم جدید، تاکید داشت: «بشر در حال ورود به مدار جدیدی است. قدرت‌های کهنه در حال افول‌اند. آنها «گذشته» هستند و ما «آینده»ایم. تکرار می‌کنم که آنها گذشته هستند و ما آینده‌ایم.» عدم فهم این تغییر ریل توسط دولت آینده، می‌تواند خسارات بزرگی را متوجه کشور و منافع نسل‌های آینده سازد.
در همین راستا، از سرگیری روابط ایران و عربستان با میانجیگری چین، شاید مهم‌ترین بمب خبری ابتدای سال 2023 بود که با تلاش دولت شهید رئیسی و در راستای سیاست همسایگی دولت فعلی به نتیجه رسید. رویداد دیپلماتیک مهمی که اندیشکده آمریکایی هوور درباره آن نوشت: «در دوران جنگ سرد از بُعد اقتصادی، سیاسی و نظامی عربستان سعودی متحد و شریک آمریکا بود. روابط راهبردی میان دو کشور به شکست اتحاد جماهیر شوروی در افغانستان منجر شد. عربستان سعودی در آن دوره با افزایش تولیدات نفتی خود قیمت نفت را تا سطوحی کاهش داد که تلاش نظامی شوروی را با شکست همراه کرد. سعودی‌ها در میدان جنگ در کنار افغان‌های مورد حمایت ایالات متحده علیه دولت مورد حمایت شوروی در کابل جنگیدند. عربستان سعودی همچنین از رسانه‌های ضد کمونیستی در اروپا حمایت و پشتیبانی مالی و با نفوذ شوروی در سراسر منطقه خاورمیانه مقابله کرد. با وجود این، در جنگ سرد امروزی عربستان سعودی برای حفظ جایگاه و موقعیت منطقه‌ای خود به سمت تعامل با چین گام برداشته است.»
باطل شدن دوگانه مجعول میدان - دیپلماسی
پس از نهائی شدن این توافق، منابعی رسمی و معتبر فاش کردند که عادی‌سازی روابط بین ایران و عربستان، دستور کار ویژه شهید حاج قاسم سلیمانی بود و دولت شهید رئیسی، درواقع، کار ناتمام سردار دل‌ها را تمام کرده است.
عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر سابق عراق به فاصله پنج روز از انتشار بیانیه مشترک ایران و عربستان در 10 مارس 2023، طی یادداشتی در همین زمینه اظهار داشت: «گام اتخاذی اخیر در پکن و صدور بیانیه سه‌جانبه میان چین، عربستان و ایران دارای اهمیت تاریخی است و بسیاری در این رویداد راهبردی سهیم‌اند. رویدادی که اگر موفق باشد، می‌بایست چهره منطقه و حتی جهان را تغییر دهد.» عبدالمهدی در ادامه به نقش شهید سلیمانی در معماری توافق مابین ایران و عربستان پرداخته، می‌نویسد: «سپتامبر سال 2019 میلادی در سفری رسمی در چین بودم، پیش از دیدار با رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر این کشور، شهید قاسم سلیمانی با من تماس گرفت و گفت آیا می‌توانی به عربستان بروی؟ من دلیلش را پرسیدم، گفت: «برای میانجیگری میان ما و عربستان. موضوع فوری است». پاسخ دادم به محض بازگشت به بغداد به ریاض سفر خواهم کرد، این درخواست شهید را با طرف چینی در میان گذاشتم و آنها هم از این درخواست استقبال کردند.»
نخست‌وزیر پیشین عراق در ادامه به موافقت سعودی‌ها با این پیشنهاد اشاره کرده، از سفر خود به ریاض و انتقال پیام سعودی‌ها به شهید سلیمانی خبر داده است. وی در ادامه می‌گوید: «چند هفته پیش از ترور شهید سلیمانی، از وی درباره پاسخ مقامات ایرانی سؤال کردم، سؤالی که مقامات سعودی نیز داشتند. شهید سلیمانی نیز اطلاع داد که سران ایران این موضوع را بررسی کرده و به محض بازگشت به بغداد، جواب را با خود خواهد آورد. اما با تاسف شدید، دولت سابق آمریکا آن عملیات بزدلانه و احمقانه را انجام داد و کیف او نیز پیدا نشد که در آن برگه‌هایش بود.»
هم‌افزایی اقدامات دولت شهید رئیسی با تلاش‌های شهید سلیمانی در راستای تغییر محاسبات و نظم حاکم بر منطقه و جهان، از آن‌رو اهمیت دارد که در مقطعی، وزیر خارجه یک دولت، با هتک چهره نورانی شهید سلیمانی و جعل دوگانه دروغین میدان- دیپلماسی، سعی در توجیه سیاست خارجی آمریکامحور و پرخسارت خود و دولت متبوعش داشت. این در حالی است که رویکرد نگاه به شرق و سیاست خارجی متوازن، از ابتدائیات نقش‌آفرینی مؤثر در فضای کنونی نظم بین‌الملل است و حتی متحدان عرب آمریکا که از آنها با نام گاو شیرده یاد می‌کند نیز این را دریافته‌اند.
چرا غربگرایی سم مهلک منافع ملی ماست؟
بر این اساس، یکی از معیارهای مهم در انتخاب رئیس‌جمهور آینده، درک وی از تحولات جاری در نظم کهنه بین‌الملل و لزوم چندجانبه‌گرایی به جای تکیه بر غربگرایی خواهد بود. در غیر این صورت، سیاست صحیح رئیس‌جمهور شهید در نگاه به شرق و توجه به همسایگان که پیامدهای مثبت فراوانی برای کشور داشت، ناقص خواهد ماند و کشور از سیر سریع تحولات عرصه بین‌الملل جا خواهد ماند. این در حالی است که رسانه‌های غربی همواره از ایران به عنوان یکی از پایه‌های اصلی نظم نوین جهانی نام برده، از افول و درهم شکستن نظم غربی حاکم بر نظام بین‌الملل خبر می‌دهند. توجه به شرق و سیاست همسایگی اما چرا برای ما مهم است؟ مسئله توسعه تجارت با همسایگان و کشورهای دوست، معمولا اولین انتخاب و عاقلانه‌ترین راه موجود در زمینه تجارت خارجی برای هر کشوری است. این در حالی است که سهم تجارت خارجی در تولید ناخالص دنیا از رقم ۵ درصد در سال ۱۹۵۰ به بیش از ۲۰ درصد در سال‌های اخیر رسیده است. با این حال، توجه به چند آمار در همین زمینه، پاسخ دقیق‌تری به این پرسش خواهد داد. طبق آمارهای رسمی، صادرات ایران به 28 کشور اتحادیه اروپا پس از اجرای برجام تا ابتدای سال 1400، کمتر از نصف صادرات ما به افغانستان بوده است! حجم صادرات غیرنفتی ایران به اروپا در بازه زمانی 1387 تا 1397 نیز در هیچ سالی به دومیلیارد دلار نرسیده و در سال 96 نیز حدود 1.5 میلیارد دلار (فقط 3/3 درصد از کل صادرات ایران) بوده است.
این درحالی است که در سال 96 چین 9 میلیارد دلار، امارات 6.7 میلیارد دلار، عراق 6.4 میلیارد دلار، کره جنوبی 4.3 میلیارد دلار، ترکیه 3.9 میلیارد دلار، هند 2.7 و افغانستان نیز 2.7 میلیارد دلار کالای غیرنفتی ایرانی خریده‌اند. توسعه سیاست همسایگی طی سال‌های اخیر اما چه آورده‌ای برای اقتصاد ما داشت؟
22 بهمن‌ماه سال گذشته، سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صنعت، معدن و تجارت اما از تجارت غیرنفتی ۵۰ میلیارد دلاری ایران و ۱۵ کشور همسایه در ۱۰ ماهه نخست سال 1402 خبر داده است. امری که طبعا نتیجه سیاست خارجی متوازن و صحیح رئیس‌جمهور شهید و یار او در وزارت خارجه بوده و تداوم آن برای تامین منافع ملی ایران و نسل‌های آینده ضروری خواهد بود.