قرآن کریم کتابی آسمانی، وحی منزل، کلام خدا و راهنمای مؤمنان است.

این کتاب آن‌قدر با عظمت و ارزشمند است که آخرین پیامبر، عهده‌دار تفسیر و تبیین آن شد و پس از وی اهل‌بیت‌(ع) که عِدل قرآن معرفی شده‌اند، عهده‌دار چنین امر مهمی شدند. امام رضا(ع) که یکی از همان مفسران واقعی قرآن بود، در طول زندگی پر برکتش عنایت بسیار ویژه‌ای به این راهنمای بزرگ داشته و علاوه‌بر استفاده‌ای که در بعد شخصی و فردی از آن داشته در ابعاد دیگر نیز بهره‌های فراوانی از این کتاب گرفته و به دیگران انتقال داده است. این نوشتار به ترسیم گوشه‌ای از سیمای قرآنی آن بزرگوار می‌پردازد.

قرآن در زندگی امام رضا(ع)

عشق فراوان امام رضا‌(ع) به کتاب خدا او را بر آن داشت تا نخست در زندگی فردی‌اش از آن بهره ببرد. نه زمان برای او مطرح بود و نه مکان و نه روز و شب که موارد زیر بهترین گواه این مدعا است:

هر سه روز یک بار ختم قرآن

ابوذکوان عشق زائد الوصف امام رضا‌(ع) قرآن کریم را این چنین توصیف کرده است:

حضرت هر سه روز یک بار قرآن را ختم می‌کرد و آنگاه می‌فرمود: اگر می‌خواستم زودتر از سه روز آن را به پایان برسانم، می‌توانستم اما نخواستم چنین کنم. زیرا در موقع تلاوت به هر آیه که می‌رسیدم در آن فکر و اندیشه می‌کردم که درباره چه چیزی و در چه زمانی نازل شده است. بدین جهت در هر سه روز یک بار قرآن را به پایان می‌رسانم.[1]

قرائت قرآن در بستر خواب

عشق فراوان امام رضا(ع) به این کتاب آسمانی او را بر آن داشت تا علاوه‌بر روز، در شب نیز قرآن بخواند و حتی آیات زیادی را در آستانة خواب و در رختخواب تلاوت می‌کرد.

رجاء بن أبی الضحّاک که گزارشی از سفر امام داده چنین گوید:

امام به‌هنگام خواب در رختخواب خویش فراوان قرآن می‌خواند و هرگاه به آیه‌ای می‌رسید که در آن یادی از بهشت یا جهنّم آمده بود،‌گریه می‌کرد و از خداوند بهشت را درخواست می‌ کرد و از آتش جهنم به او پناه می‌برد.[2]

هزار ختم قرآن در یک پیراهن

شیخ طوسی در کتاب امالی به سند خود     از علی بن علی 

فرزند برادر دعبل خزاعی نقل کرده که در سال 198 ق. همراه برادرم دعبل خدمت امام رضا(ع) رسیدیم و تا پایان سال 200 ق. در محضرش اقامت داشتیم و سپس به قم رفتیم. بعد از آنکه امام رضا(ع) به برادرم دعبل پیراهن پشمینة سبز رنگی به همراه انگشتری که نگینش عقیق بود، هدیه کرد، همچنین به او درهم‌هایی که نام آن حضرت بر آن نقش بسته بود، مرحمت کرد و به او فرمود:‌ای دعبل به قم برو که در آنجا سود و بهره خواهی یافت. و به او یادآور شد: از این پیراهن به خوبی محافظت کن که من در این پیراهن هزار شب هزار رکعت نماز خوانده‌ام و هزار مرتبه قرآن را در آن ختم کرده‌ام.[3]

قرائت سوره‌های گوناگون در نماز

امام رضا(ع) در نمازهای واجب و مستحب در شب و روز از سوره‌های متنوع و گوناگونی استفاده می‌فرمود و قرائت می‌کرد.

رجاء بن أبی الضحاک که در سفر امام از مدینه تا مرو همراه آن حضرت بوده، در گزارشی مفصل به این مسئله اشاره کرده است:

امام رضا(ع) در اول ظهر شش رکعت نماز مستحبی می‌خواند که پس از سوره حمد سوره‌های قل یا أیها الکافرون و قل هو الله احد را می‌خواند و در دو رکعتی که پس از نماز جعفر طیّار می‌خواند از سوره‌های ملک و هل أتی استفاده می‌کرد. همچنین در رکعت وتر سوره‌های قل أعوذ برب الفلق و قل أعوذ برب النّاس را تلاوت می‌کرد. در نمازهای واجب خود پس از سوره حمد از سوره‌های انا انزلناه فی لیله القدر و همچنین در ظهر جمعه سوره جمعه و سوره منافقین و در نماز عشاء در شب جمعه سوره سبّح و در نماز صبح روز دوشنبه و پنج شنبه در رکعت دوم پس از حمد سوره غاشیه را تلاوت می‌فرمود.[4]

اذکار امام پس از تلاوت برخی سوره‌ها

محدّثان و راویان حدیث نقل کرده‌اند که امام رضا(ع) پس از تلاوت برخی آیات قرآن و یا در پایان برخی از سوره‌های قرآن به طور آهسته یا بلند جملاتی را بر زبان جاری می‌کردند که بخشی از آنها را رجاء بن أبی الضحاک برای ما نقل کرده است.

وی می‌گوید: امام رضا(ع) در تمام نمازهای خود در شبانه‌روز بسم الله الرحمن الرحیم را بلند می‌گفت و هرگاه آیة قل هو الله أحد را تلاوت می‌کرد، پس از آن آهسته می‌گفت: الله أحد و هر گاه سوره توحید را به پایان می‌رساند سه مرتبه می‌فرمود: کذلک الله ربّنا.

و اگر سوره جحد را می‌خواند آهسته می‌فرمود: یا أیهاالکافرون، و وقتی از تلاوت سوره فارغ می‌شد می‌فرمود: ربی الله و دینی الاسلام.

و هرگاه سوره والتین والزیتون را تلاوت می‌کرد در پایان می‌فرمود: بلی و أنا علی ذلک من الشاهدین. 

و هرگاه سوره لااقسم بیوم القیامه را تلاوت می‌کرد در پایان می‌فرمود: سبحانک اللهم بلی. و به‌هنگام تلاوت سوره جمعه می‌فرمود: قل ما عندالله خیر من اللهو و من التجاره والله خیر الرّازقین.

هرگاه از سوره حمد فارغ می‌شد می‌فرمود: 

الحمد لله ربّ العالمین، و اگر سوره سبّح اسم ربک الأعلی. و نیز اگر به آیه یا ایهاالذین آمنوا می‌رسید، آهسته می‌فرمود: لبیک اللهم.[5]

تکیه گاه کلام امام رضا(ع) 

امام رضا(ع) در تمام زمینه‌ها و مسائل دینی و علمی و عقیدتی و فقهی از این کتاب آسمانی و این منبع پر فیض الهی کاملاً بهره ‌می‌برد و در هر سخن یا بیان به کلام الله مجید تکیه می‌کرد. صدوق در امالی از ابوذکوان از ابراهیم بن ابی‌العباس نقل کرده که می‌گفت: ندیدم چیزی را از امام رضا(ع) بپرسند که جوابش را نداند؛ بلکه جواب همه چیز را می‌دانست و نیز داناتر از او به زمان خویش را هرگز مشاهده نکردم. مأمون پیوسته با پرسش‌های گوناگون خود امام را می‌آزمود. اما ایشان به همه پرسشهای وی جواب می‌داد. تمام گفته‌های امام رضا(ع) و پاسخ‌های وی برگرفته از قرآن کریم بود.[6]

اهتمام به قرآن 

قرآن کریم در بین مسلمانان آن‌قدر رفیع است که هیچ کس نمی‌تواند در برابر آن بی‌اعتنا باشد چه رسد به مقام منیع امامت که خود حافظ دین و حامی کتاب خداست. 

امام رضا(ع) در ابعاد گوناگون از جمله بعد اجتماعی به رهنمودهای قرآن عنایت داشت.حضرت از آحاد امت اسلامی خواسته تا اهمیت بیشتری به قرآن کریم داده و موارد زیر را در زندگی خود اعمال کنند.

امام رضا(ع) با سفارش به یاران خود از جمله ریّان به وی فرمود: کلام الله لا تجاوزه و لا تطلبوا الهدی فی‌غیره فتضلّوا؛ قرآن سخن خداست، از مرز او تجاوز نکنید و هدایت را جز در پرتو قرآن نجویید و در غیر این صورت گمراه خواهید شد.[7]

تلاوت کتاب خدا

شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا به سند خود از حضرت امام رضا(ع) از پدران خود از رسول خدا نقل کرده که پیامبر(ص) فرمود: شش چیز از مروّت و جوانمردی است، سه کار در حضر و سه نوع رفتار در سفر. اما در وطن، اوّل، تلاوت کلام‌الله مجید؛ دوم، آباد کردن مساجد؛ و سوم، اتحاد برادران در راه خدمت به جامعه. امّا آن سه امر که در سفر است: اوّل، زاد و توشه را بی‌دریغ در اختیار همسفران گذاشتن؛ دوم، حُسن خلق؛ و سوم، مزاح و شوخی بدون آمیختن با هیبت.[8]

قرائت قرآن با صوت و ترتیل

قرآن زیبا است و هرچه به زیبایی‌اش کمک کند، بسیار پسندیده است. از جمله اینکه قرآن را باید با صدای رسا و صوت حسن قرائت کرد.

امام رضا(ع) از پدرانش از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل می‌کند: حسّنوا القرآن بأصواتکم، فانّ الصوت الحسن یزید القرآن حسناً؛ قرآن را با صوت نیکو زینت دهید، زیرا که صدای نیکو بر زیبایی قرآن می‌افزاید.[9]

قرائت قرآن در ماه رمضان

محدث نوری از کتاب فقه الرضا در باب روزه آورده است که امام رضا(ع) فرمود: و أکثر فی هذا الشهر المبارک من قراءه القرآن والصلاه علی رسول‌الله؛ در این ماه شریف قرآن زیاد بخوان و فراوان بر رسول خدا صلوات بفرست.[10] همچنین از پدران خود از علی(ع) از رسول خدا نقل می‌کند که فرمود: من تلافیه (شهر رمضان) آیة من القرآن، کان له مثل أجر من ختم القرآن فی غیره من الشهور؛ کسی که یک آیه از قرآن در ماه رمضان بخواند مانند یک ختم قرآن است در ماه‌های دیگر.[11]

ختم قرآن در مکه مکرّمه

علامه محدّث نوری در کتاب مستدرک آورده که در برخی از نسخه‌های فقه رضوی از امام رضا(ع) آمده است که فرمود: فإن قدرت أن لاتخرج من مکه حتی تختم القرآن فافعل فإنه یستحبّ؛ اگر می‌توانی از مکه خارج نشوی تا قرآن را در آنجا ختم کنی، این کار را انجام بده؛ زیرا بسیار شایسته است و این کار، یکی از مستحبّات می‌باشد.[12]

رهنمود‌های اخلاقی امام

امام رضا(ع) با الهام از کتاب خدا، درسهای اخلاقی خود را برای جامعه اسلام به‌ویژه به منتسبان به اهل بیت بیان می‌فرمود.

امام(ع) با بیان آیات مربوطه‌، به دیگران گوشزد می‌کرد که هرگز انتساب به پیامبر یا امام بدون توجه به عمل و پیروی از خدا باعث نجات انسان نخواهد بود. فریب برخی از گفتارها را نخورده و راه صلاح را در پیش گیرند.

انتساب به ائمه، ایجاد مصونیت نمی‌کند

صدوق در عیون اخبار الرضا به سند خود از یاسر خادم نقل کرده است: در زمانی که امام رضا(ع) در خراسان بود برادرش زید بن موسی در مدینه شورش کرد و دست به آتش‌سوزی و ویرانی و کشتار زد. بدین جهت او را زیدالنّار می‌گفتند.

مأمون عباسی دستور جلب او را صادر کرد و بدین جهت زید را اسیر و به سوی مأمون بردند. مأمون گفت: زید را به نزد امام رضا ببرند.

یاسر گوید: وقتی زید را به نزد امام وارد کردند، حضرت به او فرمود:‌ای زید! آیا گفتار فرومایگان اهل کوفه تو را فریب داده‌اند که گفته‌اند فاطمه دامان خود را پاک نگه داشت پس خداوند آتش را بر ذرِّیه‌اش حرام کرد.

خیر چنین نیست. این گفتار فقط درباره امام حسن و امام حسین‌(ع) است. پس اگر در خود می‌بینی که گناه کنی و به سوی بهشت وارد شوی و (پدرت) موسی بن جعفر خدا را اطاعت کند و داخل بهشت شود، پس تو نزد خداوند عزیزتر هستی، بدان که هیچ کس به آنچه که نزد خداوند است نمی‌رسد، مگر به اطاعت و پیروی از ذات حق و اگر چنین گمانی کرده‌ای که با گناه و معصیت می‌توانی به آنها برسی‌، زهی خیال باطل و سخت در اشتباه هستی.

زید گفت: من برادر تو و فرزند پدرت هستم!

امام رضا(ع) فرمود: تا زمانی برادر من هستی که از خداوند اطاعت و فرمان ببری. بدان که نوح پیامبر فرمود: پروردگارا! پسرم از خاندان من است و وعدة تو (در مورد نجات خاندانم) حقّ است و تو از همة حکم کنندگان برتری. خداوند فرمود:‌ای نوح! او از اهل تو نیست او عمل غیر صالحی است.[13]

پس خداوند فرزند نوح را به دلیل گناه و معصیت از خاندان نوح بیرون شمرد.[14]

دقّت در عمل به قرآن 

محمد بن یحیی بن أبی عباد از عموی خود نقل کرده که از امام رضا(ع) چند بیت شعری شنیدم با اینکه سروده‌ها بسیار کم بود. آن حضرت فرمود:

کلّنا نأمل مدِّاً فی الأجل

والمنایا هنّ آفات الأجل

لا تغرَّنکَ أباطیل المنی

والزم القصد و دع عنک العلل

إنّما الدنیا کظلٍّ زائلٍ

حلّ فیها راکب ثمّ رجل

همه ما‌، آرزوی طول عمر را داریم، در حالی که مرگ آفت آرزوهاست. پس آرزوهای باطل، تو را فریب ندهند و مواظب پیمودن راه باش و بهانه‌جویی‌ها را کنار بگذار؛ بدانکه دنیا همانند سایه از بین رفتنی است، همانند سواری است که برای لحظاتی توقف کند و سپس آنجا را ترک گوید.

گوید: عرض کردم، خداوند شما را عزیز بدارد، این اشعار از کیست؟

امام فرمود: سروده یکی از شما عراقیان است.

عرض کردم: این اشعار را از زبان ابوالعتاهیه[15] شنیدم.

حضرت فرمود: نامش را بگو و این لقب را بر زبان جاری نکن، خداوند می‌فرماید: «ولاتنابزوا بالالقاب»[16]؛ با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید. شاید این مرد از این لقب خوشش نیاید.[17]

معروف این است که ابوالعتاهیه به مرد کم عقل و گمراه و احمق می‌گویند و مقصود امام این بود که اکتفا به نام شاعر و سراینده کن و هرگز از لقبی که کسی کراهت دارد، استفاده نکن؛ چون مصداق فرمایش خدا که می‌فرماید باالقاب زشت یکدیگر را یاد نکنید، خواهی بود.

از: فرهنگ کوثر شماره 67

____________________________

1. امالی صدوق، ص 660؛ بحارالانوار، ج 49،ص90.

2. عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 182؛ بحارالانوار، ج 49، ص 94.

3. امالی شیخ طوسی، ص 359؛ بحارالانوار، ج 49، ص 238.

4. بحارالانوار، ج 49، ص 94.

5. عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 180؛ بحارالانوار، ج 49، ص 94.

6. امالی صدوق، ص 660؛ بحارالانوار، ج 49،ص90.

7. همان، ص 326.

8. قرآن در احادیث اسلامی، ص 59.

9. عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 69.

10. مستدرک الوسائل، ج 4، ص 267.

11. فضائل الاشهر الثلاثه، ص 77.

12.مستدرک الوسائل، ج 1، ص 294.

13. هود / 44.

14. عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 234.

15. نام این سراینده اسماعیل بن قاسم، شاعر معروفی است.

16. حجرات / 11.

17. منتهی الامال، ج 2، ص 280؛ بحارالانوار، ج 41، ص 107.