شبهه تعارض امر الهی (پرسش و پاسخ)
پرسش:
خدای متعال از یک‌سو در قرآن کریم می‌فرماید: چون اراده امری را خداوند بکند، فورا و بدون طی شدن روند زمانی و در لحظه ایجاد می‌شود اما از طرف دیگر می‌فرماید: خداوند امر جهان را از آسمان و زمین تدبیر می‌کند و نتیجه آن در روزی که مقدارش هزار سال است به سوی او بالا می‌رود. آیا این اختلاف امر در آیات موهم تعارض و تنافی نیست؟
پاسخ:
آیات موهم تعارض
خداوند حکیم در قرآن کریم از یک‌سو می‌فرماید: «انما امره اذا اراد الله شیئا ان یقول له کن فیکون».
خداوند هنگامی که امری را اراده فرماید، تنها به آن می‌گوید: موجود باش! آن نیز بی‌درنگ موجود می‌شود.(یس- 82) اما از طرف دیگر تدبیر امر خود را چنین می‌فرماید: «یدبر الامر من السماء الی الارض، ثم یعرج الیه فی یوم کان مقداره الف سنه مما تعدون». خداوند امور این جهان را از آسمان به سوی زمین تدبیر می‌کند، سپس در روزی که مقدار آن هزار سال از سال‌هایی است که شما برمی‌شمرید به سوی او بالا می‌رود.(سجده- 5) امر الهی در یک آیه بالفور و در لحظه ایجاد می‌شود ولی در آیه دیگر تدبیر امر الهی در روند طولانی هزار ساله صورت می‌گیرد. آیا این اختلاف در تحقق امر الهی موهم تعارض و تنافی در آیات قرآن کریم نیست؟
پاسخ شبهه
در پاسخ به این شبهه دو نکته کلیدی را باید متذکر شد: اولا در آیات مورد نظر از دو واژه نزدیک به هم استفاده شده که گرچه از لحاظ لفظی به یکدیگر نزدیک هستند، اما در معنا تفاوت‌های زیادی بنا بر تعبیر علامه طباطبایی(ره) کلمه امر به معنای شأن است.(المیزان، ج 17، ص 170) یعنی می‌خواهد بفرماید: شأن خدای متعال در هنگام اراده خلقت موجودی از موجودات چنین است. نه اینکه مراد از آن امر در مقابل نهی باشد. لذا منظور آیه شریفه وصف شأن الهی در هنگام اراده خلقت است، نه اینکه منظور آیه آن باشد که وقتی خدای تعالی می‌خواهد چیزی را خلق کند، این کلام را می‌فرماید. گرچه زمخشری در تفسیر الکشاف ذیل آیه 5 سوره سجده امر را به معنی اعمال صالحه و طاعانی که مورد امر قرار گرفته اتخاذ نموده است، ولی بازهم با تدبیر اختلاف زیادی دارد. زیرا کلمه تدبیر در مورد خلقت، آفرینش و سامان بخشیدن به وضع جهان هستی به کار می‌رود. بنابراین موضوع این دو دسته از آیات کاملا از هم جدا هستند.
ثانیا حساب و کتاب قیامت با محاسبات بشری تفاوت بسیاری دارد. به عنوان مثال هر روز از روزهای قیامت معادل هزار سال از روزهای دنیوی است(حال آنکه تصور خورشید و ماه، دیگر برای شمارش روز و شب، بعد از پایان جهان و یا قبل از آفرینش جهان معنا ندارد) «ان یوما عند ربک کالف سنهًْ مما تعدون» در حقیقت یک روز(از قیامت) نزد پروردگارت مانند هزار سال است از آنچه می‌شمرید.(حج- 47) لذا قیاس جهان آخرت و روز قیامت با این جهان مقایسه‌ای غلط و باطل است. خلاصه آنکه مفهوم این دو دسته از آیات آن است که خداوند تدبیر امر این جهان را از آسمان به زمین می‌کند(از آسمان آغاز و به زمین منتهی می‌گردد). سپس همه اینها در روز قیامت به سوی خدا بازمی‌گردند. (اشاره به قوس نزولی و صعودی تدبیر عالم است و بالطبع از نظر زمانی باهم تفاوت دارند؛ قوس نزولی در مدت کمتری و قوس صعودی در مدت طولانی‌تری اتفاق می‌افتد). اما احتمال دیگری که ممکن است در مورد این مطلب در نظر گرفت، آن است که بعد از آنکه امر الهی نازل شد(که در مدت کوتاهی در یک چشم برهم زدن اتفاق می‌افتد) و به آن امر الهی عمل نشد و یا اگر هم عمل شد، در بسیاری از موارد خالصانه و آن‌گونه که مورد رضایت خداوند است، واقع نگردید(به دلیل آیاتی نظیر: قلیلا ما تشکرون) ثمرات اوامر الهی که عبارت است از اعمال خالص و بی‌شائبه از شرک و ریا و... در مدت طولانی و با تاخیر به سمت خدا خروج می‌کند و بالا می‌رود. بنابراین با توجه به وجوه متمایز امر در این دو آیه و نوع معنا و تفسیری که در هر دو آیه با موارد اختلافی آن بیان می‌شود، هیچ‌گونه تعارض و تنافی در آیات مورد شبهه مطرح نمی‌باشد.