فواید مطالعه و برنامه‌های توسعه فرهنگ کتابخوانی-بخش نخست
ریشه درخت کتاب وکتابخوانی در باغ خانه و مدرسه
گالیا توانگر
مطالعه دروازه‌ای به‌طرف دانش و درایت است. مطالعه یکی از مؤثرترین عوامل پیشرفت سیستماتیک زبان و شخصیت آدمی است. مطالعه ما را با عقاید و افکار آنهایی که موانع زمان، مکان و زبان را از میان بر می‌دارند، آشنا می‌سازد. زمانی به خواندن و مطالعه به چشم وسیله‌ای نگاه می‌کردند که می‌توانست پیام‌ها را در اختیار خواننده قرار دهد، اما امروزه تحقیقات مربوط به مطالعه ثابت کرده است که خود عمل مطالعه، یک نوع فعالیت چندبعدی فرآیند ذهنی است که به مقدار زیاد توسعه هوش و ذهنیات شخصی کمک می‌کند.
عمل خواندن و مطالعه نیروی مطلق نیمکره چپ مغز را توسعه داده و بهتر می‌کند. علاوه بر این کلماتی را که مربوط به تصویرهای ذهنی به‌خصوصی هستند، کامل می‌کند. این فرآیند اخیر، یعنی تکمیل تصویر ذهنی کلمات، در مشاهده تصاویر تلویزیون به‌هیچ‌وجه مطرح نیست و در نتیجه یک فرد مطالعه گر شخصیت ذهنی بیشتری را از فردی که فقط به درک مشاهده و دیداری قناعت می‌کند و به خود زحمت مطالعه را نمی‌دهد، یعنی می‌تواند بین کلمات و مطالب در سطح وسیعی تمایز قائل شود.
گزارشی که در زیر می‌خوانید با هدف توسعه فرهنگ کتاب و کتابخوانی از طریق رسانه مکتوب در هفته‌ای که به نام کتاب است، تهیه شده است.
منافع مطالعه
تأثیر مطالعه در زندگی افراد فوق‌العاده وسیع و جامع است. یک مطالعه‌گر می‌تواند مهارت‌های تازه یاد بگیرد، حقایق تازه‌ای معرفی کند، فردی با معلومات بار آید و می‌تواند با فکر و احساس خود اقداماتی به عمل آورد.
مطالعه دارای نیروی منحصربه‌فردی است که می‌تواند در خواننده تغییراتی به‌وجود آورد. گاهی گفته می‌شود که ماهیت ما مربوط به مطالبی است که مطالعه می‌کنیم.
الهه کشوری یک کارشناس ارشد کتابداری منافعی را برای مطالعه بر می‌شمرد، وی به گزارشگر کیهان می‌گوید: «بسط و غنای تجربیات انسان در مورد روش‌های پیچیده زندگی، ایجاد فرصت برای تجدید و دگرگونی زندگی و تجربه ماجراها و افکار دیگران، کسب بینش در مورد شخصیت و مشکلات خویشتن و نیز فراهم آوردن وسایلی که به ایجاد محیط آموزشی و تفاهم کمک می‌کند تا مشکلات دیگران را درک کنیم، همگی از موارد بی‌شمار فواید مطالعه‌اند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «کشف ارزش‌های اخلاقی که در مراحل مختلف زندگی عمومیت دارند و اساس شخصیت و اخلاق خوب را بنا می‌کنند، ایجاد فرصت‌هایی برای تفریح و فرار از ناراحتی‌ها و نیز توسعه و تکمیل ذوق و سلیقه‌های باارزش و علایق همیشگی در ادبیات از دیگر فواید کتابخوانی و انس با کتاب است.»
این کارشناس ارشد کتابداری با بیان اینکه عادت‌های مطالعه به عوامل متعددی بستگی دارد در ادامه می‌گوید: «سطح سواد و آموزش، توسعه اقتصادی و اجتماعی، آداب و سنن خانوادگی و فرهنگی، نظام آموزشی، نظام کتابخانه‌ها و نوع و الگوی انتشارات اهم دلایلی هستند که وابستگی افراد یک جامعه را به مطالعه روزانه رقم می‌زنند.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش متذکر می‌شود: «عادت خواندن همچنین به مقدار زیاد به آثار و تأثیرات مختلف اجتماعی که شخص از اوان کودکی در برابر آنها قرار دارد، متکی است. می‌توان با جدیت گفت که کودکان را باید به مطالعه از اوان کودکی عادت داد، چون در سنین بالاتر ایجاد عادت مطالعه در آنها مشکل‌تر خواهد بود.»
گسترش فرهنگ مطالعه در بین کودکان و نوجوانان
برای بسط فرهنگ مطالعه بین کودکان و نوجوانان، والدین باید سعی کنند که در خانه کتابخانه‌ای را ترتیب دهند. وجود کتاب‌هایی که دارای مطالب کلاسیک یا مطالب آسان و سبک باشند، می‌تواند انگیزه‌‌ای برای مطالعه کودکان از اوایل کودکی باشد.
علی خسروزاد، روان‌شناس کودک و نوجوان برایمان می‌گوید: «مادربزرگ و پدربزرگ و والدین باید به کودکان داستان‌هایی بگویند. علاوه‌بر این آنها باید کودکانی که سواد خواندن و نوشتن را آموخته‌اند، تشویق به خواندن داستان‌هایی با صدای بلند برای آنها کنند. با این عمل می‌توان نوعی عمل متقابل بین کودکان و بزرگسالان به‌وجود آورد که به ارتقای عادت مطالعه و خواندن منتهی خواهد شد. عادت مطالعه در بزرگسالان یک خانواده، در جوانان آن خانواده مؤثر است.»
سارا میرخانی، کتابدار مدرسه درباره بسط فرهنگ مطالعه بین کودکان و نوجوانان به گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «بهترین دوران زندگی که بتوان عادت مطالعه را به طور همیشگی ایجاد کرد، دوران کودکی و نوجوانی است که ذهن انسان قدرت‌پذیرش بیشتری دارد. بعد از آنکه در این بازه سنی عادت به مطالعه در فرد به‌وجود آمد، این عادت در تمام دوران زندگی ماندگار می‌شود.»
وی در ادامه می‌افزاید: «معلمان و کتابدار مدرسه باید بچه‌ها را به مطالعه ترغیب کرده و سپس از آنها بخواهند که آنچه را که خوانده‌اند با زندگی و محیط اطراف خود ارتباط دهند. باید فعالیت‌های مربوط به کتاب که بتواند نظریات مثبت نسبت به کتاب و مطالعه به‌وجود آورد، انجام گیرد.»
این کتابدار مدرسه تأکید دارد: «هر مدرسه باید دارای کتابخانه خوبی با کتاب‌های فراوان باشد. آموزش‌وپرورش باید بر اساس کتابخانه‌ها باشد. برای کودکان از همان مراحل اولیه مدرسه، کلاس‌هایی برای استفاده از کتابخانه‌ها در نظر گرفته شود. معلمان و کتابداران هر مدرسه باید برای کودکان، موجودی مطالب و کتاب‌هایی را که آنها در طول سالیان گذشته جمع‌آوری کرده‌اند و با تجربیات خود کار مطالعه آنها را تکمیل کرده‌اند، به نمایش بگذارند. کودکان نیز باید در انتخاب کتاب در کتابخانه‌های مدارس، مشارکت داشته باشند.
باید در کتابخانه‌های مدارس ابتدائی سرمایه‌گذاری بیشتری صورت پذیرد. چنانچه کودکان عادت مطالعه را در مدارس پیدا نکنند، آنها هنر مطالعه را در بقیه ایام عمر نمی‌توانند فراگیرند.»
ترویج مطالعه در روستا
اسماعیل جانعلی‌پور، مدیرکل مجامع، تشکل‌ها و فعالیت‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ضمن اعلام برنامه‌های اداره متبوع خود در هفته کتاب، عنوان می‌کند: «امسال نهمین دوره روستاها و عشایر دوستدار کتاب را برگزار کردیم. با توجه به اینکه فهرست جامعی از شاخص‌های ترویج کتاب و کتابخوانی را در سامانه این رویداد بارگذاری کرده‌ایم، لازم بود تا فرآیند ثبت‌نام روستاها در این سامانه کامل شود که حدود ۲۸۰ روستا در این دوره شرکت کردند. برخلاف سال‌های گذشته که از ۱۰ روستا تقدیر می‌شد امسال با داوری متفاوت و عادلانه ۱۳ روستا در کنار یک آبادی جامعه عشایری به عنوان روستاها و عشایر دوستدار کتاب ایران، انتخاب شدند.»
وی ادامه می‌دهد: «در دوره‌های گذشته، آیین اختتامیه رویداد روستاها و عشایر دوستدار کتاب در تهران و با حضور حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفر شرکت‌کننده برگزار می‌شد در این دوره تصمیم گرفتیم مراسم پایانی این جشن را در تک‌تک روستاها و با جمعیت‌های حدود ۱۰۰ نفر برگزار کنیم. این جشن‌ها به‌صورت کاملاً مردمی و با حضور مسئولان برگزار می‌شود.»
مدیرکل مجامع، تشکل‌ها و فعالیت‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی همچنین از بسته‌های حمایتی که به روستاییان و عشایر در هفته کتاب تعلق می‌گیرد، خبر داده و می‌افزاید: «به ارزش ۵۰ میلیون تومان برای هر روستا کتاب ارسال می‌کنیم. این اعتبار از سوی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای توسعه و ترویج طرح‌های کتاب و کتابخوانی در روستاها و عشایر اختصاص‌یافته که به طور مستمر طی یک‌ساله پرداخت می‌شود.»
جانعلی‌پور می‌گوید: «نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور برای هر روستا ۱۵ میلیون تومان و شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور نیز ۱۵ میلیون تومان اعتبار عمرانی تخصیص می‌دهد تا فضای کتابخانه‌های روستاها بهبود یابد. در هفته کتاب امسال با برگزاری جشن تکریم مردم روستای اورنگ در نیک‌شهر استان سیستان و بلوچستان آیین تکریم از روستاها شروع شد، در روز ۲۳ آبان هم در روستاهای کلج استان قزوین و دستچین استان زنجان این جشن‌های مردمی برگزار شد و در روزهای هفته کتاب این تقدیرها ادامه خواهد داشت.»
شهرهای دوستدار کتاب معرفی می‌شوند
مدیرکل مجامع، تشکل‌ها و فعالیت‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود در صحبت از رویداد پایتخت کتاب ایران، می‌گوید: «رویداد پایتخت کتاب ایران امسال با مشارکت ۱۰۵ شهر از ۲۶ استان، برگزار شد. با ارزیابی‌های انجام شده مقرر شد ۱۲ شهر به عنوان شهرهای دوستدار کتاب ایران معرفی و از آنها تقدیر شود. در بررسی‌های انجام شده، ۱۰ شهر به مرحله نهائی راه‌یافته و اعلام آمادگی کردند که مورد ارزیابی میدانی قرار بگیرند.
جانعلی‌پور مطرح می‌کند: «کارنامه و برنامه‌های این ۱۰ شهر توسط تیم‌های ارزیابی از وزارت کشور و نهاد کتابخانه‌های عمومی مورد ارزیابی‌های میدانی قرار گرفت؛ ظرفیت‌های حوزه کتابخوانی این شهرها و اینکه چقدر خلاقیت و نوآوری در اجرای طرح‌های خود داشتند مورد توجه بود؛ همچنین این موضوع مدنظر بود که آیا این مدل‌ها قابل تکثیر در سراسر کشور هست یا خیر. در واقع کاربردی و عملیاتی بودن طرح‌ها برای انتخاب مورد توجه بود که چقدر در طرح‌های مطالعه کتاب، اقشار مختلف مردم را درگیر موضوع می‌کنند.»
وی می‌افزاید: «همچنین توجه ویژه به ادبیات کودک و نوجوان، استفاده از ظرفیت خیّرین و نیکوکاران، جلب مشارکت دانشگاه‌ها، مراکز علمی و پژوهشی و هر ظرفیت دیگری که بتواند به فرهنگ کتابخوانی کمک کند در انتخاب شهر دوستدار کتاب ملاک عمل قرار گرفته است. این موارد باعث شد تا ۵ شهر به مرحله نهائی هیئت انتخاب که از سوی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی بررسی‌ها را انجام می‌دادند، برسند. در نهایت هیئت انتخاب شهر سمنان را به عنوان شهر برگزیده دوستدار کتاب در سی و یکمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، معرفی کرد.»
مدیرکل مجامع، تشکل‌ها و فعالیت‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌گوید: «اختتامیه پایتخت کتاب ایران روز سوم آذر (۱۴۰۲) در شهر سمنان به عنوان شهر منتخب رویداد «شهر دوستدار کتاب ایران» و «پایتخت کتاب ایران» به‌صورت جشن مردمی با حضور چند هزارنفری مردم، علاقه‌مندان کتاب و نخبگان برگزار خواهد شد.
آیین دیگری در همان روز با حضور صدها نفر از نخبگان سیاسی، فرهنگی، هنری، ادبی و پیش‌کسوتان حوزه فرهنگ و هنر و جمعی از مقامات کشوری در حوزه فرهنگ و ادب، برگزار و طی آن به طور رسمی شهر سمنان به عنوان پایتخت کتاب ایران معرفی می‌شود.»
جانعلی‌پور به امضای تفاهم‌نامه با استانداری استان سمنان اشاره کرده و ادامه می‌دهد: «طی یک‌ساله آینده مقرر است چند برنامه ملی و بین‌المللی در استان سمنان به عنوان پایتخت کتاب ایران اجرا کنیم. امیدواریم حیات پایتخت کتاب ایران را مستمر داشته باشیم و فضای پویایی را به مردم عزیز کشور و جامعه بین‌المللی معرفی و نمایان کنیم.»
سامانه ترویج کتاب و جام باشگاه‌های کتابخوانی
مدیرکل مجامع، تشکل‌ها و فعالیت‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، فرآیند و فعالیت کتابخانه‌ها را دارای اشکال متعدد دانسته و می‌گوید: «باشگاه‌های کتابخوانی از سال‌های گذشته در ادبیات ترویجی، جدی‌تر شده است و امروز در سراسر کشور به‌صورت پراکنده اتفاق‌هایی در حال وقوع است.»
وی ادامه می‌دهد: «اولین گام برای ساماندهی باشگاه‌های کتابخوانی طراحی سامانه ترویج کتاب که سامانه در هفته کتاب رونمایی می‌شود. در این سامانه، قابلیت دسترسی به همه رویدادهای کتابخوانی ازجمله باشگاه‌های کتاب و کتابخوانی، رویداد پایتخت کتاب، رویداد روستاها و عشایر دوستدار کتاب و بسته آموزشی کتابخوانی و شیوه‌های ترویج آن، وجود دارد.»
جانعلی‌پور از سهل شدن ثبت‌نام باشگاه‌های کتاب و کتابخوانی خبر داده و می‌گوید: «فضای ثبت‌نام مربیان و تسهیل‌گران فراهم است و هر مربی می‌تواند یک تا چند باشگاه را برای خود به‌عنوان مربی و همچنین اعضای هر باشگاه را ثبت کنند و ما از تحلیل این داده‌ها می‌توانیم برای مربیان باشگاه‌ها، فضای آموزشی فراهم کرده و توانمندشان کنیم. پیرو علاقه‌مندی‌های کودکان و نوجوانان برای آنها کتاب ارسال کنیم و در نهایت آنها را وارد فضای رقابتی و جذاب باشگاه‌های کتاب کنیم تا «جام باشگاه‌های کتابخوانی» بعد از این فرآیند برگزار شود.»
جانعلی‌پور در بخش دیگری از سخنان خود از برنامه‌ها برای توانمندسازی معلمان و فرهنگیان سراسر کشور در موضوع ترویج کتاب خبر داده و توضیح می‌دهد: «امسال دوره آموزشی ترویج کتاب و شیوه‌های کتابخوانی را برای معلمان فراهم کردیم. ۲۹۰ هزار معلم بعد از گذراندن ۱۷ ساعت دوره آموزشی برابر با ۵ میلیون نفرساعت در سراسر کشور، آموزش دیدند.»
مدیرکل مجامع، تشکل‌ها و فعالیت‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه می‌دهد: «در هفته کتاب پروژه بسته آموزشی فرهنگیان را اصلاح و تکمیل می‌کنیم. دوره آموزش کتابخوانی و شیوه‌های ترویج را برای دانشجویان دانشگاه فرهنگیان آغاز کردیم. ۱۵ هزار دانشجوی دانشگاه فرهنگیان استان تهران، مخاطب این دوره آموزشی خواهند شد.»
وی می‌افزاید: «در صورتی که در دوره آموزش کتابخوانی و شیوه‌های ترویج آن در دانشگاه فرهنگیان تهران به کیفیت و اهداف موردنظر دست یافتیم، آن را برای دیگر دانشگاه‌های کشور به‌ویژه به دانشگاه‌های فرهنگیان سراسر کشور تعمیم خواهیم داد. در این دوره‌ها به فلسفه کتابخوانی، چگونگی انتخاب کتاب، مبانی کتابخوانی و چگونگی ایجاد باشگاه کتابخوانی می‌پردازیم.»