یکی از موضوعات در احکام اسلام، مسئله بهداشت و درمان است. با نگاهی اجمالی به رساله توضیح‌المسائل، احکام و مسائل بهداشت و نظافت را از ابتدا تا انتهای رساله مشاهده می‌کنیم. مسئله مطهرات ده‌گانه، پاک‌کننده‌های شرعی، شناخت آلودگی‌ها و نجاست‌های یازده‌گانه، طهارات سه‌گانه مثل وضو و غسل و گذشته از این مسائل، مسئله عبادات و نماز که مربوط به بهداشت روان و روزه و احکام و آداب خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و... که مربوط به بهداشت جسم و صحت و سلامتی جسم است، همگی باعث طهارت‌های ظاهری، باطنی، جسمی، روحی و معنوی انسان می‌شود، تا آنجا که گفته می‌شود رساله توضیح‌المسائل یک کتاب طبی و بهداشتی جامع است.

حضرت آیت‌الله بهجت‌(ره) می‌فرمودند: کسانی که عمر‌های طولانی داشته و دچار بیماری‌های مختلف نشدند، به دستورات شرع مقدس اسلام عمل می‌کردند. (توصیه‌های پزشکی عارفان جلد اول صفحه ۱۰) بنابراین یک انسان با ایمان و عمل‌کننده به دستورات شرعی ذاتاً پاک است، پاک خور است و زندگی همراه با نظافت و بهداشت و به دور از آلودگی‌ها و نجاست‌ها دارد همان‌گونه که یک انسان غیرمسلمان هرچند ظاهری فریبنده داشته باشد، اما یک زندگی آلوده به انواع نجاست‌ها را دارد و از طهارت‌های شرعی و اسلامی دور است.

مصادیق طهارت و بهداشت

آیات و روایات فراوانی درخصوص بهداشت فردی خانوادگی و اجتماعی وارد شده که تمام مسائل مربوط به بهداشت جسم، بهداشت لباس، بهداشت دهان و دندان، بهداشت ناخن و موهای بدن، حتی مسائل مربوط به سرویس‌های بهداشتی را بیان کرده است.

بدن و لباس و مکان یک انسان با ایمان که روزی چند نوبت در برابر خداوند متعال برای عبادت می‌ایستد، باید از هر نوع نجاست و آلودگی پاک باشد، همچنان‌که روح معنوی و باطن او نیز از نجاست‌های باطنی با انجام غسل پاک می‌شود. 

خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های یک فرد با ایمان نیز از خباثت‌ها و نجاست‌های ظاهری و باطنی پاک است و دو ویژگی مهم حلال و طیب را نیز دارد. مکان عبادات و زیارات نیز از ویژگی مهم طهارت برخوردار است.

فقهای عظام در رساله‌های توضیح‌المسائل می‌فرمایند: نجس کردن مسجد و فرش‌های آن و نیز حرم‌های مطهر و شریف حرام است و اگر آلوده به نجاست شدند، تطهیر آن واجب است.

حتی اگر انسان در بین نماز متوجه شد که مسجد نجس شده است در صورتی که وقت نماز توسعه دارد، واجب است نماز را بشکند و به طهارت و پاکی مسجد اقدام کند.

ابعاد مختلف طهارت و بهداشت در اسلام

طهارت و بهداشت در اسلام بسیار جامع و کامل و فراتر از مسائل ظاهری است و به ابعاد گوناگون جسم و روح و روان انسان و جامعه توجه دارد

انواع طهارت در آموزه‌های دین عبارتند از:

الف) طهارت فقهی که مربوط به بهداشت جسمی است و مصادیق مختلف آن در بهداشت فردی، بهداشت تغذیه، بهداشت مسکن، بهداشت محیط زیست و حتی بهداشت مربوط به نگهداری حیوانات می‌باشد.

ب) نظافت و بهداشت اعتقادی و فکری شامل زدودن شک و تردید و شبهه و خرافات از ذهن و فکر انسان است. 

ج) طهارت در بعد اخلاقی که مربوط به بهداشت روح و روان است و به معنای برطرف کردن صفات رذیله مانند: کبر، کینه، سوء ظن، بخل، حسد و... از وجود انسان است.

هنگام شیوع بیماری به خصوص بیماری‌های اپیدمی و عمومی، رعایت طهارت و بهداشت فقهی که در احکام اسلام به آن اشاره شده است، باعث پیشگیری اولیه از بروز بیماری خواهد شد و انجام عبادات، دعا، توسل و زیارت‌ها که نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی بدن دارد، باعث پیشگیری ثانویه از بروز بیماری می‌شود و هنگامی که انسان دچار بیماری می‌شود، مجموعه طهارت و بهداشت و پاکیزگی و نظافت جسمی، روحی و روانی باعث بهبودی سریع‌تر و کامل‌تر بیماری خواهد شد.

عظمت دستورالعمل‌های بهداشتی اسلام 

با نگاهی به طهارت و بهداشت اسلامی درمی‌یابیم که دستورالعمل‌های بهداشتی اسلام بسیار کامل‌تر و پیشرفته‌تر از پروتکل‌های بهداشتی غربی است که برخی از امتیازات و ویژگی‌های دستورالعمل‌های بهداشتی اسلام عبارتند از:

 ۱. احکام و مسائل بهداشتی اسلام متصل به منبع وحی الهی و برگرفته از آیات قرآن و روایات چهارده معصوم‌(ع) است.

۲. دستورالعمل‌های بهداشتی اسلام ثابت و تغییرناپذیر است و در همه زمان‌ها قابل طرح و عمل می‌باشد، نه فقط در زمان شیوع بیماری‌های عمومی، اما پروتکل‌های بهداشتی غرب بر اساس آزمون و خطاست و هر از گاهی تغییر می‌کند.

۳. دستورالعمل‌های بهداشتی اسلام سابقه و تجربه ۱۴۰۰ ساله دارند.

۴. دستورالعمل‌های بهداشتی اسلام به تمامی ابعاد ظاهری، باطنی و مادی، معنوی، جسمی و روحی انسان توجه دارد، ولی پروتکل‌های بهداشتی غربی تنها توان نظر به برخی از مسائل مادی و ظاهری را دارد.

۵. دستورالعمل‌های بهداشتی اسلام بدون کمترین آسیب و مطابق عقل و فطرت انسان هستند.

حفظ حریم محرم و نامحرم در امور پزشکی

یکی از شغل‌های مقدس که از امانت‌های بزرگ الهی و نعمتی ارزنده است، حرفه پزشکی است. علم پزشکی در روایات در کنار علم دین قرار گرفته است. پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) فرمودند: العلم علمان علم الادیان و علم الابدان. علم دو گونه است: علم و دانش دین و علم مربوط به بدن که همان علم پزشکی است. (بحارالانوار، جلد ۱، صفحه ۲۲۰) یک پزشک مسلمان و با ایمان، علاوه‌بر تخصص و تعهدات عمومی که در سوگندنامه پزشکی هم به آن اشاره شده است، به تعهدات دیگری نیز که در قالب احکام شرعی مطرح شده پایبند است. گاهی اوقات بر اثر جهل به مسائل شرعی، بین بیمار و کادر درمان تصورات غلطی به وجود آمده است که لازم است برای برطرف شدن آن جهل، به احکام و مسائل شرعی مراجعه کرد.

یکی از مسائل مهم در امر درمان توجه به مسئله محرم و نامحرم است. گاهی اوقات بیمار گمان می‌کند که به دلیل بیماری و مراجعه به بیمارستان هیچ الزامی به رعایت حجاب و مسائل مربوط به محرم و نامحرم نیست، یا اینکه پزشک یا‌پرستار گمان می‌کنند در مسئله معاینه و معالجه هیچ الزامی به رعایت حریم محرم و نامحرم نیست.

یکی از مسائل شرعی در امر درمان مراجعه به پزشک همجنس است، یعنی در شرایط عادی بیمار مرد به پزشک مرد و بیمار زن به پزشک زن مراجعه کند.

فقها می‌گویند: در صورتی که پزشک همجنس برای بیماران وجود دارد و ضرورت علاج و درمان با مراجعه به پزشک همجنس بر طرف می‌شود، عهده‌داری و پذیرفتن درمان توسط پزشک غیر همجنس جایز نیست، همان گونه که مراجعه بیمار غیر همجنس به پزشک غیرهمجنس جایز نیست. 

البته در شرایط اضطراری و هنگام ضرورت مسئله فرق می‌کند. 

فقها می‌فرمایند: معاینه لمس و نظر توسط پزشک همجنس باید صورت بگیرد، مگر در زمانی که پزشک همجنس نباشد و درمان بیمار ضرورت داشته باشد. در این مواقع هم باید به حد اقل‌های لمس و نظر اکتفا کرد. همچنین اگر برای ‌پرستار غیرهمجنس هنگام گرفتن نبض یا فشار خون یا موارد دیگر در موارد عادی، احتیاج به لمس بدن بیمار باشد لازم است از دستکش استفاده کند یا لمس از روی لباس باشد و جایز نیست‌پرستار یا پزشک به بدن بیمار غیر همجنس دست بزنند.

یکی دیگر از تصورات غلط در حوزه درمان رفع تکالیف شرعی هنگام بیماری است. گاهی اوقات پزشک گمان می‌کند می‌تواند تکالیف شرعی بیماران را تعطیل کند، به عنوان مثال تکلیف نماز واجب را بردارد یا توصیه به کار حرام بکند.

در برخی مواقع بیمار گمان می‌کند چون پزشک به او توصیه کرده روزه نگیرد تا آخر عمر تکلیف روزه را از خود بر می‌دارد. نظر پزشک معالج به تنهائی مجوز افطار روزه نمی‌باشد. در چنین مواردی مراجعه به عالمان دین لازم است، چرا که احکام اسلام تعطیل بردار نیست بلکه در شرایط خاص و شرایط حاد، احکام دین تخفیف یا تبدیل به احکام دیگری می‌شود.

به عنوان مثال نماز ایستاده تبدیل به نماز نشسته یا خواندن نماز به صورت خوابیده بر روی تخت بیماری می‌شود یا وضو و غسل تبدیل به تیمم می‌شود و در مواردی مثل روزه یقین خود بیمار به ضرر داشتن روزه ملاک است نه فقط گفته پزشک.

مسئولیت و ضمانت‌های پزشکی

یکی از مهم‌ترین و حساسترین وظایف کادر درمان، مسئله مسئولیت و ضمان پزشکی در حفظ جان بیماران است. حفظ جان انسان از اهم واجبات است و خداوند متعال در قرآن، سوره مائده، آیه ۳۲، می‌فرماید: حفظ جان یک نفر برابری می‌کند با نجات جان تمام مردم روی زمین، همان گونه که به خطر انداختن جان یک نفر برابری می‌کند با قتل تمام مردم روی زمین. درخصوص خطاهای پزشکی، فقهای عظام در رساله‌های توضیح‌المسائل مسئله ۲۲۰۵ می‌فرمایند: اگر پزشک دارویی را به اشتباه به بیمار بدهد و بیمار دچار ضرر یا فوت شود، پزشک ضامن است.

حضرت امام خمینی(ره) در تحریر الوسیله می‌فرمایند: اگر پزشک از لحاظ علمی کوتاهی کرد، یعنی تخصص لازم را نداشته و یا در معالجه بیمار از نظر عملی کوتاهی داشت و ضرری متوجه بیمار شود، ضامن خواهد بود، هر چند با اجازه بیمار یا اولیای بیمار اقدام به معالجه کرده باشد. (تحریر الوسیله، جلد ۲، صفحه ۵۶۰)

از: حوزه نیوز