شیوه قرآنی مواجهه با جاهلان و نابخردان
نرگس دوست‌محمدی
از ویژگی‌های انسان‌های مؤمن و اخلاقی این است که در برابر احسان دیگران احسان می‌کنند: هل جزاء الاحسان الا الاحسان؛ پاداش احسان جز احسان نیست. بلکه ایشان پا را فراتر گذاشته و در برابر بدی دیگران نیکی می‌کنند. خداوند درباره اخلاق مؤمنان می‌فرماید: وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السيئه؛ بدی را با خوبی و نیکی پاداش می‌دهند و دفع می‌کنند.(رعد، آيه 22؛ قصص، آيه 54)
در حقیقت در حوزه رفتارهای اخلاقی واکنش نسبت به کنش‌های زشت دیگران این است که از احسان وارد شده و او را عفو نموده و اجازه دهیم تا خود را باز‌سازی کند.
از آنجا که بسیاری از کنشگران زشتکار نسبت به رفتار خود یا جاهل یا خطاکار و سهوکننده هستند، باید از در اغماض و رحمت به آنان وارد شد و با خلق خوش آنان را به مسیر درست رهنمون ساخت و از جهل به آگاهی رساند و نسبت به خطا و اشتباه، آنان را هوشیار و بیدار کرد.
در این میان برخی از روی عناد و لجاجت و تعمد رفتاری ناپسند داشته و به تحقیر و تمسخر دیگران می‌پردازند. این‌گونه رفتار سفیهانه و جاهلانه و ضد عقل، اگر با همان شیوه آنان پاسخ داده شود تشدید می‌شود؛ زیرا این دسته افراد در جهل مرکب هستند و با های و هوی بیدار نخواهند شد بلکه موجب تشدید واکنش‌های منفی و بی‌خردانه آنان می‌شود. لذا خداوند به مؤمنان هشدار می‌دهد که با کافران لجوج و جاهل دهن به دهن نشوند.
انسان عاقل نباید حتی نسبت به باطل‌گرایان و کافران واکنش‌های تند و توهین‌آمیز داشته باشد و مثلا به بت‌ها و مقدسات آنان اهانت کند، زیرا آنان جاهلانه به حق و حقیقت اهانت خواهند کرد. از این رو هرگونه توهین به مقدسات کافران ممنوع شده است تا آنها در واکنش‌های عصبی و هیجانی خود، به حق و حقیقت اهانت نکنند و موجب تضعیف کرامت و شرافت آن نشوند و تابوهای مقدس حق را از میان برندارند.(انعام، آیه 108)
همچنین در ارتباطات فردی در برابر کنش‌های باطل و زشت افراد جاهل نباید واکنش‌های متقابل و همانندی داشته باشیم. انسان خردمند باید با عبور از این‌گونه کنش‌ها، واکنش‌های سالم و مثبتی را بروز دهد تا از هر گونه آسیب از سوی جاهلان در امان ماند. در این باره خداوند به خط مشی فکری و رفتاری مؤمنان خردمند اشاره کرده و می‌فرماید که آنان اگر با رفتاری لغو و بیهوده‌ای مواجه شدند، با کرامت از آن می‌گذرند و به روی خود نمی‌آورند.(فرقان، آیه 27) همچنین اگر با رفتار و کلام جاهلانه‌ای رو‌به‌رو شدند در واکنش به کنش‌های جاهلانه آنها، با سلام و سلامتی می‌گذرند؛ چرا که از بی‌خرد و سفیه و جاهل انتظاری نیست که رفتاری خوب و نیکو و پسندیده داشته باشد، اما از انسان خردمند این انتظار است که رفتاری نیکو داشته باشد.
اگر آنان به خردمند خرده می‌گیرند و به تمسخر می‌پردازند، انسان مؤمن نه تنها باید در برابر حق‌گرایی خود و سرزنش ملامت‌گران جاهل بردبار باشد(مائده، آیه 54)، بلکه با گفتن سلام خداحافظی، از آنها فاصله بگیرد تا کمترین ارتباط را با این افراد داشته باشد و اجازه ندهد تا آنان با تحقیر و تمسخر، او را به واکنش‌های تند و عصبی بکشانند و از سلامت راه و رویه و روش بیرون برده و به خطا و بدی سوق دهند.(فرقان، آیه 63)
بنابراین، مؤمن خردمند اگر با رفتار جاهلانه‌ای مواجه شد باید با احسان و گذشت و بزرگواری و متانت، فرد خاطی را نسبت به جهل خودش آگاه کند و اگر رفتار او از روی عناد و لجاجت و دشمنی است، پاسخ با تندی می‌تواند موجب تشدید دشمنی و لجاجت شود. پس با توجه به شرایط و مقتضیات و مسائل دیگر، گاه باید مقابله به مثل کرد و کلوخی انداخت و یا اینکه حتی از پاسخ به او باز ایستاد و از او دوری و پرهیز کرد.
به‌طور مثال اگر گاوی خشمگین شده نباید در برابر او ایستاد بلکه بهترین کار آن است که از او دور شد تا از آسیب شاخش در امان بود. البته اگر بتوان گاو را مهار یا شاخش را شکست مشکلی نیست، اما بهتر است که حتی نسبت به حیوان نیز رحیم و مهربان بود، چرا که گاو یک واکنش غریزی دارد که نسبت به دشمن واقعی و یا احتمالی انجام می‌دهد. برخی از انسان‌ها از نظر قرآن همچون چارپایان هستند(اعراف، آیه 179)
بنابراین نمی‌توان با آنهایی که از روی غریزه جهالت و نادانی شاخ می‌کشند، شاخ کشید و نسبت به اهانت و توهین و تمسخر آنان همان واکنش را نشان داد و مقابله به مثل کرد؛ بلکه لازم است که با خداحافظی و دور شدن از آنان خود را به سلامت از کنش‌های زشت‌تر و یا واکنش‌های نامناسب در برابر آن کنش‌ها مصون داشت.(فرقان، آیه 63) در این خصوص وضعیت کسانی که عامدانه درصدد ایجاد دشمنی و ناامنی و شرارت هستند فرق می‌کند و باید با آنان به‌گونه‌ای که قانون و شرع تصریح کرده برخورد نمود.
خداوند در آیه 55 سوره قصص کنش‌ها و واکنش‌های خردمندانه مؤمنان را این‌گونه ترسیم می‌کند: وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَا نَبْتَغِي الْجَاهِلِينَ؛ و چون لغوى بشنوند از آن روى برمىتابند و مىگويند: «كردارهاى ما از آنِ ما و كردارهاى شما از آنِ شماست. سلام بر شما، جوياى مصاحبت نادانان نيستيم.» در حقیقت مؤمن خردمند وقتی با لغو و کنش‌های جاهلانه نابخردان مواجه می‌شود، با سلام خداحافظی(فرقان، آیه 63) از آنان عبور می‌کند و اعمال و رفتارشان را به حساب بی‌خردی‌شان می‌گذارد و به خود اجازه نمی‌دهد که همان رفتار بی‌خردانه طرف مقابل را در پیش گیرد و لغو و بیهوده و زشت‌گویی و زشتکاری انجام دهد. از این رو وقتی با لغو و رفتار بیهوده مواجه می‌شود با کرامت تمام می‌گذرد و نادیده می‌گیرد و با آنان مصاحبت نکرده و دهن به دهن نمی‌شود: وإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا. (فرقان، آیه 72)
این رویه اخلاقی مؤمنان نسبت به رفتارهای دیگران و واکنش‌های احتمالی نسبت به کنش‌های جاهلانه است. این سبک زندگی اگر در زندگی مسلمانان رعایت شود، بسیاری از مشکلات در جامعه اسلامی و روابط میان افراد کاهش یافته و یا از میان می‌رود.