منصور حسینی
مسلمان بر اساس تعالیم قرآن باید در مدار خوف و رجا حرکت و زندگی کند. بنابراین، امیدواری به رحمت الهی بدون خوف و خشیت عالمانه می‌تواند زیانبار باشد و افکار و اعمال انسان و سبک زندگی او را در دنیا از مسیر صراط مستقیم اسلام دور سازد و گرفتار التقاط در عقیده و عمل کند. توجه به شرایط امید به خدا می‌تواند انسان را در مسیر درست سبک زندگی اسلامی قرار دهد و از گرفتاری در وادی گمراهی باز دارد، زیرا بسیاری از مردم به سبب فهم نادرست از دین یا تبلیغات گمراه‌کننده در دام اسلامی می‌افتند که از اسلام قرآنی بسیار دور است. از جمله اینها می‌توان به اصطلاح اسلام رحمانی ‌اشاره کرد که مبتنی بر امیدواری کاذب شکل گرفته است.
در مطلب پیش‌رو نویسنده شرایط امیدواری به رحمت خدا و لزوم توام بودن خوف و رجا با هم و زیان امید صرف داشتن را توضیح داده است.
***
حقیقت مفهوم اسلام رحمانی
یکی از مصطلحاتی که در عصر حاضر بسیار به کار گرفته می‌شود، اسلام رحمانی است. شاید افزون بر انگیزه‌های سیاسی، انگیزه‌های دیگری نیز پشت این اصطلاح باشد که به گسترش آن در تقابل با اسلام حقیقی و ناب تاثیر دارد. اسلام رحمانی به ظاهر عنوانی صحیح است، اما باید توجه داشت که کافی نیست، بلکه از مصادیق «نومن ببعض و نکفر ببعض» است که عامل تقلیل‌گرایی اسلام و موجب تبیین نادرست و توصیه باطل خواهد بود.
اگر رحمانیت تنها به معنای مهرورزی باشد، چنین تعریفی از حقیقت رحمانیت الهی در تضاد با فرهنگ قرآنی است. به‌کار بردن قید رحمانی برای اسلام موجب تقلیل مفهومی شده و برخلاف فرهنگ قرآنی تعریف مفهومی واژه صورت گرفته است،‌ از همین رو کسانی که از اسلام رحمانی سخن به میان می‌آورند،‌ این به معنای عدم مبارزه با ظلم یا عدم عمل به احکام شرعی و بسنده کردن به ایمان قلبی بدون عمل جوارحی و امیدواری به رحمت الهی برای خروج از دوزخ و ورود به بهشت است، در حالی که چنین تفسیری از اسلام رحمانی در تضاد مستقیم با تعالیم قرآن است.
بر اساس آموزه‌های قرآن، مسلمان واقعی کسی است که خوف و رجا را با هم دارد، یعنی در همان حال که از عظمت الهی خشیت و ترس عالمانه دارد که ترسی عقلانی و برخاسته از حقیقت است،‌ همچنین طمع و امید به رحمت الهی دارد و می‌داند که رحمت خدا همواره پیشتاز غضب اوست و آنچه غضب را رهبری می‌کند رحمت الهی است. پس هرگز خدا کسی را بدون در نظر گرفتن رحمت خویش مجازات و کیفر نمی‌کند، بلکه ریشه و خاستگاه هر مجازات و کیفری همان رحمت الهی است.
به سخن دیگر، اگر بخواهیم حقیقت اسلام را بازشناسیم، پذیرش دو وجه الله است که از آن به ‌ذوالجلال والاکرام تعبیر می‌شود، زیرا کمال الهی در دو دسته از صفاتی است که بخشی ناظر به عظمت و جلال الهی و بخشی دیگر ناظر به کرامت و جمال الهی است.(الرحمن، آیات ۲۷ و ۷۸) بنابراین، اسلامی که با چنین خاستگاهی باشد، دارای دو وجه جلالی و جمالی است. این‌گونه است که اسلام از هر عیب و نقصی مبرا و پاک خواهد بود.
به هر حال، از نظر قرآن، اسلام حقیقی، اسلام معتدلی است که بر مدار و محور خوف و رجا شکل گرفته و خشم الهی ریشه در رحمت الهی دارد. این‌گونه است که مسلمان حقیقی کسی است که نسبت به مومنان و مظلومان جهان رحمان و یاور و پشتیبان است و نسبت به ظالمان و کافران حربی، سختگیر و شدید است(فتح، آیه ۲۹)ِ‌، زیرا مسلمانی تجلی صفات الهی در شخص و اجتماع است. انسان مسلمان کاری را در خود و اجتماع انجام می‌دهد که تجلی مظاهر اسما و صفات الهی باشد.(بقره، آیه ۱۳۸)
شرایط امیدواری به رحمت الهی
با توجه به آنچه گذشت می‌توان گفت که امید به خدا دارای شرایطی است که نادیده گرفتن آن به معنای افتادن در دام گمراهی است، چنان‌که بسیاری از مردم بر اساس تفسیر نادرست یا ‌اشتباه در دام اسلام رحمانی و امید واهی گرفتار می‌شوند که آخرت آنان را تباه می‌کند. امروز بسیاری از روشنفکران دینی گرفتار چنین خلط و ‌اشتباه بلکه تفسیر عامدانه باطل افتاده‌اند و با طرح اسلام رحمانی و رجای واهی، خود و دیگران را به گمراهی می‌کشانند و مردم را از انجام تکالیف و وظایف دینی در چارچوب احکام شرعی بازمی‌دارند.
این‌گونه است که اسلام رحمانی آنان موجب می‌شود تا مردم تنها با محبت و عشق به خدا و ایمان به ظاهر قلبی، خلاف معتقدات و احکام شرعی عمل کنند و تنها رجا داشته باشند و خود را از خوف و نگرانی نسبت به آینده و عملکرد خویش معاف بدانند و با این توجیه که هرچقدر گناه کنند بخشش خدا بالاتر از آن است امید کاذب را در دل خود جای دهند.
از مهم‌ترین شرایطی که خدا در قرآن برای رجا به رحمانیت خدا و بهره مندی از رحمت‌ها و نعمت‌های الهی در دنیا و آخرت مطرح کرده است، ایمان به خدا و آخرت است، زیرا امید باید به خدایی باشد که قرآن آن را معرفی کرده است، یعنی شناخت نسبت به خدایی که قرآن بیان کرده و ایمان به آن، شرط اصلی بهره‌مندی از رحمانیت و تحقق رجای حقیقی است.
دومین شرط اساسی، ایمان واقعی به آخرت است، زیرا این ایمان به آخرت و حساب و کتاب آن است که انسان را نسبت به افکار و اعمال محتاط می‌کند و باعث می‌شود هر کاری را انجام ندهد. از همین رو در آیات قرآن برای امیدواری دو شرط ایمان به خدا و معاد مطرح شده است.
از دیدگاه قرآن، ایمان به خدا موجب می‌شود تا انسان دارای تکیه‌گاهی باشد که کافران از آن بی‌بهره هستند. پس در شرایط سخت زندگی‌، مومنان با امید واقعی به خدا می‌توانند از مشکلات عبور کنند در حالی که کافران جز به امور مادی هیچ توجه و تکیه‌گاهی ندارند، اما مومنان افزون بر اسباب و وسایل مادی، دارای خدای سبب‌‌سازی هستند که امید به او می‌تواند راهگشا باشد و امدادهای غیبی الهی مومنان را در برگیرد.(نساء، آیه ۱۰)
کسانی که به خدا ایمان ندارند، نومید از رحمت الهی هستند و گرفتار طغیان می‌شوند، زیرا نومیدی موجب می‌شود تا شخص به جای اصلاح کار و توبه کاری گستاخانه اقدام به طغیان کنند.(یونس، آیه ۱۱) این گستاخی و طغیانگری تا جایی است که خواهان قرآنی دیگر می‌شوند که مطابق با خواسته‌های آنان باشد. در حقیقت گمان می‌کنند که خدا باید تابع آنان باشد نه آنان تابع خدا باشند. نومیدی از قیامت و دیدار الهی این‌گونه آنان را گستاخ کرده است.(یونس، آیه ۱۵)
شرط دیگر در رجا به‌ویژه رجای لقاء‌الله،‌ اعتقاد به اجل برای هر چیزی از جمله اجل در زندگی است که انسان در نهایت، این دنیا را رها کرده و به سرای دیگر برای بهره‌مندی از جزای خیر و شر اعمال خویش می‌رود. در حقیقت اعتقاد به معاد نقش کلیدی در امر رجا دارد، زیرا این‌گونه است که انسان اعمال خویش را چنان انجام می‌دهد که از آن در سرای دیگر بهره برد.(عنکبوت، آیه ۵)
بر اساس آموزه‌های قرآنی، بندگان الهی برای رسیدن به پرورش خاص پروردگارشان،‌ وسایل مناسبی را می‌جویند و بدان به خدا تقرب می‌جویند و امیدوار به رحمت الهی هستند،‌ اما در همان حال از عذاب الهی خوف دارند. این بدان معناست که رجا باید با خوف همراه باشد تا نتیجه‌بخش باشد.(اسراء، آیه ۵۷) و صرف رجا داشتن ممکن است سرنوشت زیانباری برای انسان رقم زند.
از دیگر شرایط امید به رحمت الهی که در قالب لقأ‌ءالله تجلی می‌کند، افزون بر ایمان، عمل صالح است.(کهف، آیه ۱۱۰) شکی نیست که اعمال صالح در یک سطح نیستند، زیرا بخشی از سطوح عمل بسیار دشوارتر از بخش دیگر است. از نظر قرآن امیدواران به لقاء‌الله در سطح مجاهدت و مهاجرت در راه خدا کارهای صالح انجام می‌دهند.(بقره، آیه ۲۱۸) از جمله اعمال صالح بسیار موثر می‌توان به نماز شب و علم آموزی و عمل بر اساس آن ‌اشاره کرد،‌ زیرا انسان با عمل صالح خویش می‌تواند باور داشته باشد که از رحمت الهی بهره‌مند خواهد شد.(زمر، آیه ۹) همچنین ‌ شرط بهره‌مندی از رجا آن است که انسان در هیچ سطحی شرک قولی و اعتقادی و فعلی نداشته باشد.(کهف، آیه ۱۱۰) شرط دیگر بهره‌مندی از رجای الهی این است که انسان مسلمان همه فلسفه و سبک زندگی خویش از قول و فعل را بر اساس فلسفه و سبک زندگی پیامبران و مومنانی چون حضرت ابراهیم(ممتحنه، آیه ۶) به‌ویژه پیامبر اکرم(ص) قرار دهد. به این معنا که امید به خدا زمانی شکل واقعی می‌گیرد که انسان افزون بر آخرت باوری سبک زندگی را از اسوه حسنه که پیامبر(ص) است برگیرد.(احزاب، آیه ۲۱)
امید واهی باطل
بر اساس آموزه‌های قرآن، امید واقعی و حق آن است که بر مدار ایمان به خدا و آخرت و انجام اعمال صالح در چارچوب اسلام باشد که عقل و نقل آن را کشف می‌کند. بنابراین، کسانی که بدون تحقق این شرایط، امید به رحمت الهی دارند، به یک معنا در خطا و ‌اشتباه هستند و امید آنان به رحمت الهی واهی و باطل است، زیرا بدون تحقق شرایط حقیقی، امیدواری به رحمت الهی به معنای حرکت به سوی سراب است که وقتی انسان در قیامت به آن می‌رسد می‌یابد که خدا در آنجا هست، ولی به جای آنکه با رحمت جمالی الهی مواجه شود،‌ با رحمت جلالی خدا رو‌به‌رو می‌شود و خدا امید چنین کسانی را به یاس تبدیل می‌کند، زیرا امید مبتنی بر حقیقت نیست،‌ بلکه امید بر پایه آمال و آرزوهای دست‌نیافتنی و کاذب بوده است.
از نگاه قرآن، شیطان با فریبکاری خود، مردم را امیدوار به سراب می‌کند و در آنان امید کاذب بدون پشتوانه عملی ایجاد می‌کند و آنان را گرفتار تجری می‌کند که به جای بندگی و عمل بر اساس آموزه‌های اسلامی و هدایت وحیانی بر اساس امیال و هواهای نفسانی خویش عمل کرده و آنان را این‌گونه به سوی دوزخ رهنمون می‌سازد. چنین کسانی گرفتار امید واهی کاذب و باطلی هستند که سرانجام خوشی برای آن رقم
نخواهد خورد.