دو نوع مسئولیت دینی
مسئوليت‌هاى دينى ما بر دو قسم است؛
1. مسئولیت شکل و قالب (نظیر نماز)
2. مسئولیت نتیجه (نظیر امر به معروف و نهی از منکر)
بعضى مسئوليت‌ها مسئوليت يك كار است با يك شكل بالخصوص و قيافه معين؛ همه خصوصيات كار و اجزاء و شرايطش را خود اسلام معين كرده است و گفته است كه شما اين كار را در اين قالب معين و با اين شكل خاص انجام دهيد.البته اين كار براى نتيجه‌اى فرض شده، اما ما مسئول نتيجه نيستيم. اينها را مىگويند تعبّديات ، ما مىتوانيم آن نوع كارها را مسئوليت «شكل و قالب» بناميم. مثلًا نماز دستورى است كه مقدمات و مقارنات معين دارد، شرايط و اجزايى دارد، موانع و قواطعى دارد.
دستور اين است كه ما نماز را هميشه با همين قالب و شكل انجام دهيم. تعبّدىِ محض است. البته اين كار با اين شكل به خاطر نتيجه‌اى است، بلكه نتايجى برايش هست: انَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ، (عنکبوت، 45) اما ما فقط مسئول مقدمه اين نتيجه هستيم نه مسئول خود نتيجه. اگر آن مقدمه را به طورصحيح و كامل كه تعيين شده و دستور رسيده انجام دهيم، نتيجه خود به خود دنبالش هست.
2. مسئولیت نتیجه (نظیر امر به معروف و نهی از منکر)
يعنى نتيجه را به عهده انسان مىگذارد و مىگويد من فلان نتيجه را مىخواهم و اما اينكه آن نتيجه با چه وسيله و چه مقدمه و با چه شرايط و در چه قالبى انجام داده شود، با هر وسيلهاى كه بهتر است. يك وسيله ثابت و يكنواخت و قابل تعيين و اندازهگيرى ندارد. در هر موردى و در هر زمانى آن وسيله فرق مىكند.
معمولًا اين گونه مسئوليت‌ها در جاهايى است كه وسيله يكنواخت نيست، متغير است، در يك حال از اين وسيله بايد استفاده كرد و در حال ديگر از وسيله ديگر، خصوصيات زمانى و مكانى و غيره فرق مىكند.
در اين گونه موارد بايد رفت و حساب كرد و انديشيد و وسيله مناسب را به دست آورد.
جهاد، هدایت و رهبری مردم (امر به معروف و نهی از منکر ) از نوع دوم است.(1)
فرق اساسی«وجوب امر به معروف و نهی از منکر»
با «وجوب نماز»
امر به معروف و نهى از منكر يك قانون تعبّدى مثل نماز يا روزه نيست كه البته (آن نماز و روزه)حكمت و فلسفه و اثرى دارد ولى به ما مربوط نيست كه ببينيم اگر (آن نماز و روزه) اثرِ خودش را
مى بخشد انجام بدهيم و اگر اثر خودش را نمى بخشد
انجام ندهيم.
به ما گفتهاند شما نماز را به هر حال بايد بخوانيد. اين در اختيار تو نيست.تو نمى توانى حساب كنى كه اين نماز اثر دارد يا اثر ندارد. تو بايد تحت اين فرمول و قاعده بخوانى.
ولى امر به معروف و نهى از منكر را بشر بايد با منطق خودش اداره كند؛ يعنى هميشه در كارها بايد روى آن نتيجه‌اى كه بايد بر آن مترتّب شود حساب كند.
نيرو مصرف مىكنى، مايه مصرف مىكنى، امر به معروف و نهى از منكر مى كنى، ولى حساب كن ببين تو در اين كار چقدر به نتيجه و هدف مى رسى.
- بنابراین - اگر ما در جايى امر به معروف و نهى از منكر مىكنيم، يك سرمايه مالى يا جانى يا لااقل يك سرمايه وقتى و زمانى مصرف مىكنيم ولى يقين داريم كه كوچك‌ترين اثرى نمىبخشد يا اثر معكوس مى بخشد،آيا باز بايد انجام بدهيم؟ نه. این سخن - خيلى حرف منطقى و درستى است.
اين منطق در مقابل منطق خوارج است که امر به معروف و نهی از منکر را امری تعبدی همانند نماز می‌دانستند.
برداشت انحرافی از امر به معروف و نهی از منکر
راز انقراض خوارج
در فقه خوارج، امر به معروف و نهى از منكر يك تعبّد محض است؛ يعنى انسان حق ندارد حساب و منطق را در آن وارد كند.او بايد كوركورانه و چشم بسته، امر به معروف و نهى از منكر كند و لو يقين دارد كه در اينجا سرمايه را مصرف مىكند و سودى هم نمىبرد. مىگويد به ما مربوط نيست،خدا گفته تو بايد به هر حال امر به معروف و
نهى از منكر كنى.
ائمّه ما به ما گفتند اين اشتباه است؛ خدا اينجور امر به معروف و نهى از منكر را دستور نداده است.
در امر به معروف و نهى از منكر قطعاً بايد حساب، تدبير، فكر و منطق به كار برده شود.
علمايى كه در مسائل اجتماعى مطالعه كردهاند، گفتهاند كه راز انقراض خوارج همين بود كه در امر به معروف و نهى از منكر، مُنكِر منطق بودند - و آن را امر تعبدی محض همانند نماز می دانستند.(2)
______________
1. مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (رهبرى نسل جوان (ده گفتار))، ج24، صص: 514-516- با تلخیص و ویرایش.
2. مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (حماسه حسينى(1 و 2))، ج17، ص: 303-با تلخیص و ویرایش جزئی.