غنی‌سازی اوقات فراغت دانش‌آموزان با مدیریت و برنامه‌ریزی -بخش نخست
فرصت طلایی مهارت‌آموزی در سایه خودسازی
امیرحسین بسطامی
مطالعات نشان می‌دهد که اوقات فراغت همواره بستر مناسبی برای بروز خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها است. چون ذهن انسان به فعالیت موظفی مشغول نیست، لذا می‌تواند فارغ از قالب‌های ازپیش‌طراحی‌شده به مسائل مورد علاقه خود بپردازد. انسان در اوقات فراغت آزادانه می‌اندیشد و در حل مسائلی که در حوزه شناختی او مطرح‌اند از تفکر خلاق بهره می‌گیرد و همین خمیرمایه نوآوری‌ها و اختراعات بشری است.
یک دانش‌آموز در مدت تحصیلات ابتدایی تا اخذ دیپلم متوسطه حدود 3 سال از عمر خود را در فراغت به سر می‌برد. واقعیتی که کمتر بدان توجه شده است. 3 سال مدت‌زمان زیادی است و انسان می‌تواند در این مدت طولانی و با استفاده بهینه از آن زندگی خود را متحول کند.
در زبان فارسی، واژه فراغت به معنای آسودگی، استراحت و آسایش است. واژه فراغت بیشتر در برابر گرفتاری‌ها و مشغله‌های روزمره، به کار می‌رود. معنای دیگر فراغت از نظر لغوی یعنی فراغ بالی آسایش و آرامش است. این واژه آزاد بودن از کار روزمره و هر نوع زمان و فرصت دیگر نیز معنا شده است.
اوقات فراغت زمانی است که دانش‌آموزان از ارائه تکالیف اجباری برای مدرسه و پیروی از برنامه روزمره سال تحصیلی فراغت می‌یابند و فرصتی است برای سرگرم شدن، تفریح کردن و لذت بردن که متعلق به آنان است و ازاین‌رو باید به کارهایی بپردازند که به آنها علاقه‌مند هستند و همچنین پوشش‌دهنده برای نیازهای جسمانی و روان‌شناختی آنهاست.
اوقات فراغت از نگاه اسلام
همان اندازه که انسان، به رعایت الگوهای دینی تعهد دارد، در برابر توجه به اوقات فراغت نیز مسئول است؛ بنابراین، هر مسلمانی وظیفه دارد اهمیت این مقوله را از یاد نبرد و از ظرفیت‌های سازمانی به بهترین شکل بهره‌برداری کند. پیامبر اعظم (ص) در این باره می‌فرماید: «بیشتر مردم در دو خصلت دچار گمراهی و ضلالت هستند؛ یکی درباره سلامت و صحت. دیگری در زمینه فراغت». حضرت علی (ع) به ابوذر فرمود: «ای اباذر، بسیاری از مردم دربارهِ دو نعمت زیانکارند و از آن قدردانی نمی‌کنند که تندرستی و فراغت است.»
امام رضا (ع) فرمودند: «کوشش کنید اوقات خود را به چهار قسمت تقسیم کنید: قسمتی برای عبادت و خلوت باخدا، قسمتی برای تأمین معاش، قسمتی برای مصاحبت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیوبتان واقف می‌سازند و در باطن نسبت به شما خلوص و صفا دارند و قسمتی را نیز به تفریح و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرت و نشاط ساعات تفریح نیروی انجام وظایف و ساعات دیگر را تأمین کنید.» در قرآن کریم نیز توجه به اوقات فراغت جایگاه خاص داشته و درباره موضوع فراغت در قرآن آیات زیادی وجود دارد، تا جایی که خداوند در این خصوص در قرآن کریم می‌فرماید: «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ» که به معنای آن است که هرگاه از امر مهمی فارغ شدی به امر مهم دیگری بپرداز.
رضا ماهوری یک مشاور و برنامه‌ریز تحصیلی برای سال آخری‌ها و کنکوری‌ها توصیه دارد در حین درس خواندن حتماً از تفریحات سالم تابستانی مثل ورزش و بازی غافل نشوند. وی توصیه دارد: «با توجه به اینکه دقیقاً چه هدفی در سال تحصیلی بعد یا چند سال آینده دارید؟ سطح درسی شما چگونه است؟ مشاور مدرسه چه توصیه‌ای برایتان دارد یا مدرسه شما برای این دوران چگونه برنامه‌ریزی کرده است؟ برنامه مناسب درسی برای تابستان تعیین کنید که موارد زیر را پوشش دهد: درصورتی‌که کنکوری هستید یا سال بعد کنکور دارید، ساعت مطالعه خود را به‌صورت پلکانی افزایش دهید. می‌توانید در یکی از آزمون‌های آزمایشی معتبر نیز شرکت کنید. از تست زدن غافل نشوید، چون مراحل حفظ کردن و به‌یادآوردن مطالب را برایتان راحت‌تر می‌کند. حتماً از مطالبی که می‌خوانید خلاصه‌نویسی و یادداشت‌برداری کنید. دفتر برنامه‌ریزی داشته باشید تا ساعات عملکرد خود را در آن ثبت کنید. در انتهای هر هفته شرایط و میزان فعالیت خود را بررسی کرده و در صورت نیاز آن را اصلاح کنید. به‌دقت مراقب زمان و نوع استفاده از اینترنت یا شبکه‌های اجتماعی باشید. این زمان باید کاملاً کنترل‌شده باشد. اگر در تابستان سخت برای قبولی در کنکور یا المپیاد تلاش می‌کنید، به‌هیچ عنوان فعالیت فیزیکی از هر نوعی که دوست دارید و تفریح لابه‌لای درس خواندن را فراموش نکنید، چون انرژی و انگیزه شما را برمی‌گرداند.»
راهکارهای طلایی برای پر کردن اوقات فراغت
راهکار برایِ پر کردن اوقات فراغت کودکان بسیار است و رایج‌ترین آن ثبت‌نام کودکان در انواع و اقسام کلاس‌های آموزشی و تفریحی است؛ اما برنامه‌ریزی برای تابستان و پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان فقط به اینها خلاصه نمی‌شود. اینکه فرزندتان را در کلاس‌های مختلف نام‌نویسی کنید و بعد آنها را به حال خود بگذارید، احتمالاً در نهایت نتیجه خاصی برای شما و او به دنبال ندارد.
رخساره مجد یک کتابدار توصیه دارد: «خواندن کتاب‌های غیردرسی یکی از مفیدترین فعالیت‌ها است که می‌توانید در برنامه‌ریزی برای تابستان بگنجانید؛ اما نکته مهم این است که می‌توانید کتاب‌خوانی را با قرض گرفتن کتاب از کتابخانه در کنار فرزندتان انجام دهید. خصوصاً برای کودکان سن کمتر، فضای کتابخانه، عضویت در کتابخانه و یاد گرفتن راه و روش کرایه کردن کتاب و در کنار آن آموزش دوری از مصرف‌گرایی می‌تواند به جز فواید مطالعه، او را با حمایت از محیط‌زیست و ورود به یک فضای جدید آشنا کند که بسیار جذاب است. می‌توانید به همراه فرزندتان جلسات کتاب‌خوانی خانوادگی برگزار کنید تا مهارت خوب صحبت کردن و خوب گوش دادن را تمرین کنند. در این مورد توصیه می‌کنیم مطلب دیگر ما با عنوان چگونه مهارت گوش دادن را به بچه ها بیاموزیم و هم مطالعه کنید.»
علی پورمند یک مربی ورزشی در حین تمرین ورزشی به نوجوانان در پارک محله شرق تهران به گزارشگر کیهان می‌گوید: «منظورمان از فعالیت ورزشی این نیست که حتماً فرزندتان را در کلاس‌های خاص ورزشی ثبت‌نام کنید. هرچند یاد گرفتن بعضی از شاخه‌های ورزشی مانند شنا نیازمند حضور یک مربی حرفه‌ای و فضای مناسب است، اما می‌توانید ساعاتی از هفته را هم به‌صورت خانوادگی ورزشی مانند والیبال، فوتبال، بسکتبال، بدمینتون یا ساده‌تر از همه اینها پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری انجام دهید. این کار هم از شما یک الگوی مناسب در جهت انجام فعالیت فیزیکی برای فرزندتان می‌سازد و هم باعث پیوند عاطفی و صمیمیت عمیق‌تری بینتان می‌شود.»
وی در ادامه می‌افزاید: «به جز جسم، ذهن نیز نیاز به تمرین و ورزش دارد. بسیاری از بازی‌های فکری یا محاسباتی مانند حل جدول سودوکوهای ساده تا پیشرفته، حل مکعب روبیک و شطرنج هستند که دانش‌آموزان می‌توانند در تابستان با رفتن به کلاس آنها را بهتر یاد بگیرند و مغز خود را تمرین دهند. شرکت در مسابقات مکعب روبیک و شطرنج می‌تواند یک مسیر حرفه‌ای و انگیزه بیشتری برای ادامه ایجاد کند و درعین‌حال اعتمادبه‌نفس فرزندتان، تحمل و تمرین شکست خوردن و افزایش ظرفیت پیروزی در رقابت‌هایی سالم را در او پرورش دهد.» در گوشه دیگری از پارک محله بچه‌ها مشغول نقاشی‌کردن یک داستان تصویری هستند. مربی‌شان لیلا ثقفی توضیح می‌دهد: «داستان‌نویسی، شعرسرایی، خطاطی، نقاشی و طراحی از جمله کارهای هنری هستند که باید در پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان و کودکان جایگاه ویژه‌ای برای آنها باز کنید. خلاقیت و بروز هیجانات کودک با انجام کارهای هنری به اوج خود می‌رسد و به جز تقویت مهارت‌ها، موجب آرامش روان او می‌شود. در این مورد هم هرچند شرکت در کلاس بسیار خوب است؛ اما ضرورت ندارد. اگر نمی‌توانید یا به هر دلیلی نمی‌خواهید فرزندتان در کلاس‌های هنری شرکت کند، می‌توانید از آموزش‌های اینترنتی کمک بگیرید و در این کارها با او همراه شوید. مثلاً بخواهید داستان یا شعر بنویسد و برای خانواده بلند بخوانید. با یکدیگر کارت‌پستال طراحی کنید یا از مناظر اطراف با ساده‌ترین وسایل نقاشی بکشید، جعبه هدیه یا زیورآلات ساده درست کنید تقویت یا آموزش نوشتن به کودکان را هم می‌توانید با ترفند ساخت کارت‌پستال و نامه‌نویسی، درست کردن کتاب و کاردستی با آنها تمرین کنید.»
اوقات فراغت و بهداشت روانی
اوقات فراغت تضمین‌کننده سلامت و بهداشت روانی انسان است. اشتغال مستمر و بدون وقفه فکری و عملی موجب خستگی جسمی و ذهنی می‌گردد، به‌گونه‌ای که فرد نشاط و سرزندگی خود را از دست می‌دهد و در مواقعی زمینه را برای بروز بسیاری از اختلالات روانی موجب می‌شود، به‌خصوص از نوع بیماری‌های روان‌تنی. در این شرایط برخورداری از یک برنامه جامع و پیش‌بینی فرصتی آزاد و فارغ از کار موظف، اولین و مهم‌ترین گام در پیشگیری از آسیب‌های ذهنی و حفظ بهداشت روانی است.
ندا حسن‌زاده یک روان‌شناس برایمان می‌گوید: «استفاده مطلوب و برنامه‌ریزی‌شده از اوقات فراغت حتی برای دانش‌آموزانی که به عللی در بعضی از دروس تجدید شده‌اند، باعث نشاط و سرزندگی که یکی از شاخص‌های بهداشت روانی است، می‌گردد و قدرت یادگیری و نگاهداری ذهنی در آنها افزایش می‌یابد.»
این روان‌شناس درباره اصلاح رفتار و تعالی شخصیت در فرصت طلایی فراغت تابستانی توضیح می‌دهد: «کثرت و استمرار فعالیت‌های ذهنی و عملی در زندگی روزمره، بدون بهره‌گیری از فرصت‌های آزاد برای تعمق و بازنگری به عملکرد و برخورد با افراد و مقابله با پدیده‌های مختلف، ممکن است به‌تدریج موجب پدیداری عادات و رفتارهای نامطلوب در انسان شود. این مسئله در میان دانش‌آموزان راهنمایی و متوسطه به دلیل تراکم و فشردگی برنامه‌های درسی بیشتر قابل ملاحظه است؛ بنابراین یکی از ثمرات اوقات فراغت، پرداختن به چگونگی رفتار شخصی و اجتماعی خود و فرزندان است. باید توجه کرد که انحرافات اخلاقی و رفتاری به‌صورت ناگهانی ظاهر نمی‌شوند، بلکه به‌تدریج ظاهر می‌شوند و به همین دلیل غالباً والدین در طول سال تحصیلی، فرصت ارزیابی دقیق رفتار فرزندان خود را و راه‌های پیشگیری از بروز رفتارهای سازش‌نایافته را نمی‌یابند؛ بنابراین در شرایطی که کودکان و نوجوانان تحت تنش‌های ناشی از تکالیف درسی نیستند در دوران اوقات فراغت، پرداختن به اصلاح عادات، و رفتارهای نامطلوب امری بسیار بااهمیت است. به‌عنوان‌مثال رفتارهای دچار اختلال مانند پرخاشگری، افسردگی، اضطراب، کمرویی را در این ایام با استفاده از کارشناسان فن و در شرایطی مساعد می‌توان اصلاح کرد.»
اوقات فراغت و آسیب‌پذیری اجتماعی
بهنام راسخ ساکن شیراز و پدر دو دختر دانش‌آموز به گزارشگر کیهان می‌گوید: «هر دو را در کلاس ورزشی شنا و ژیمناستیک ثبت‌نام خواهم کرد، علاوه‌بر آن در کلاس زبان انگلیسی هم اسمشان را خواهم نوشت. تابستان فرصت بسیار خوبی برای کلاس‌های آموزشی است و باید قَدر آن را کاملاً دانست.»
در کنار همه تأثیرات مهم و حیات‌بخش اوقات فراغت و ارزشمندی‌هایی که دارد باید واقعیت ناخوشایندی را نیز مدنظر قرار داد. متأسفانه به دلایل مختلف از جمله عدم نگرش مثبت در ذهن دانش‌آموزان نسبت به اوقات فراغت، نبودن برنامه‌های آموزشی و توجیهی در بهره‌وری از فرصت‌های آزاد، به‌ویژه تعطیلات تابستانی و بلاتکلیفی‌ها و بی‌برنامگی‌ها، بررسی‌ها و مطالعات انجام شده در ارتباط با بزهکاری کودکان و نوجوانان حاکی از آن است که در غالب موارد، انحرافات اخلاقی و آسیب‌پذیری‌های اجتماعی با اوقات فراغت دانش‌آموزان ارتباط دارد. به این معنی که آغاز یا فزونی بزهکاری‌ها در کودکان و نوجوانان در ایام فراغت و تعطیلات مدارس است که فقر و فقدان انگیزه‌های رشد مزید بر علت است؛ بنابراین با درنظر گرفتن حساسیت و اهمیت اوقات فراغت بسیار ضروری است که برنامه‌های جامع تهیه و تنظیم گردد و با همکاری و مشارکت اولیا و مربیان در بهره‌وری و بارورسازی این فرصت‌ها، زمینه پیشگیری از هر نوع آسیب‌پذیری را در ایام فراغت جوانان و نوجوانان فراهم آورد. عدم بهره‌گیری از اوقات فراغت موجب ناپختگی‌های دوران نوجوانی خواهد شد و او فرصت و تجربه و آزمون را پیدا نخواهد کرد و هنگام ورود به اجتماع ناکارآمد و نارسا خواهد بود؛ بنابراین ضرورت احساس مسئولیت نهادهای حکومتی بیشتر می‌شود که جوانان نیازهای خود را از طریق مجاری صحیح برطرف نمایند و نه مجاری خلاف و غیرمجاز که این خود زمینه بزهکاری و انحراف اجتماعی را موجب می‌شود و پژوهش‌ها در ایران نشان می‌دهد که بسیاری از انحرافات جوانان به‌واسطه عدم برنامه‌ریزی صحیح در گذران اوقات فراغت جوانان پدید می‌آید.