گزارش خبری تحلیلی کیهان
از صفر تا صد ناآرامی‌های سودان
سرویس خارجی-
ناآرامی‌ها از بن‌بستِ نیروهای سودانی بر سر آینده این کشور مصیبت‌زده آغاز شد و به زودی تبدیل به یک جنگ داخلی شد. اما ریشه‌های این درگیری کجاست و طرف‌های درگیر چه کسانی‌اند؟
سومین کشور بزرگ آفریقا و نیز دومین کشور بزرگ جهان عرب پس از الجزایر مدت‌هاست که درگیر نزاع‌های داخلی است. باز هم این کشور میدان درگیری‌های تازه است؛ درگیری مسلحانه تمام عیاری که از روز شنبه در پایتخت و دیگر نقاط سودان میان نیروهای ارتش و نیروهای واکنش سریع شکل گرفته است. روز شنبه، 26 فروردین (15آوریل)، ۱۰۰ خودروی زرهی وابسته به نیروهای واکنش سریع در اطراف خارطوم، پایتخت سودان، به‌ویژه در پایگاه نظامی مروی مستقر شدند، ارتش این اقدام را تهدید تلقی کرد و درگیری‌ها میان دو طرف آغاز شد. پیش از این امیدهایی برای حل‌وفصل اختلافات میان دو طرف از راه گفت‌وگو وجود داشت اما این امیدها به‌مرور کم‌رنگ‌تر شد. نیروهای سودانی حدود 2 هفته پیش به دلیل عدم اجماع بین جناح‌های نظامی و سیاسی، امضای توافقنامه سیاسی نهایی خود در مورد آینده حکومت سودان را به تعویق‌انداختند. دلیل به تعویق افتادن امضای توافقنامه سیاسی، تضاد میان ارتش سودان به رهبری «عبدالفتاح برهان»، رئیس شورای حاکمیتی این کشور و «محمد حمدان دقلو» (حمیدتی)، فرمانده نیروهای شبه‌نظامی واکنش سریع است.در واقع در سال ۲۰۱۹، اعتراض‌ها علیه نظام
۳۰ ساله عمر البشیر تمام سودان را فراگرفت. سرکوب نیروهای امنیتی هم نتوانست جلوی اعتراض‌ها را بگیرد و بدین ترتیب، با دخالت ارتش، «عمر البشیر» از قدرت کنار گذاشته شد. اما غیرنظامیان در مخالفت با حکومت نظامیان و در حمایت از انتقال دموکراتیک قدرت در کشور، به اعتراضات خود ادامه دادند. بدین ترتیب دولتی متشکل از چهره‌های نظامی و غیرنظامی تشکیل شد. اما این دولت نیز در کودتای نظامی ۲۰۲۱ سرنگون شد و با آغاز حکومت مطلق نظامیان، رقابت میان البرهان و حمیدتی بالا گرفت. اواخر سال ۲۰۲۱ اعتراض‌ها و فشارهای بین‌المللی به تدوین توافقی برای انتقال قدرت به غیرنظامیان انجامید، اما گفت‌وگوها دربارۀ نحوۀ اجرای آن به بن‌بست رسید.
شاید بتوان ریشه اصلی این اختلاف شدید کنونی را کاهش قدرت و اختیارات فرمانده نیروهای واکنش سریع و حتی مطرح شدن بحث ادغام این نیروها در ارتش سودان دانست. اما به هر حال، چنان‌که اشاره شد، این دو فرمانده درباره توافقنامه چارچوب (تشکیل دولت مدنی و خروج نظامیان از صحنه سیاست) اصلاح ساختار ارتش و تشکیلات امنیتی، روابط خارجی سودان با یکدیگر اختلاف نظر دارند.جالب است که یکی از موارد اختلاف این بود که ارتش موافق عادی سازی روابط با رژیم آپارتاید اسرائیل بود و نیروهای واکنش سریع مخالف؛ اما حالا خبر می‌رسد که مشاور سیاسی فرمانده نیروهای واکنش سریع سودان در مصاحبه با یک شبکه ماهواره‌ای اسرائیلی درباره تحولات و درگیری‌های مسلحانه با ارتش سودان گفته است که نیروهایش با اسلام‌گراهای افراطی و در رأس آنها فرمانده ارتش و رئیس شورای حاکمیتی سودان درگیرند! در دسامبر 2022 (آذر 1401)، ارتش سودان و جنبش‌های اپوزیسیون یک توافقنامه سیاسی چهارچوبی را امضا کردند که بر اساس آن یک مقام غیرنظامی انتقالی در این کشور ایجاد شد. توافقنامه امضا شده انتصاب نخست‌وزیر، تصویب قانون اساسی موقت و پس از آن یک دوره انتقالی دو ساله و پس از آن یک انتخابات عمومی را تعیین می‌کند. اما این توافق حالا خود محل اختلاف است.
با اوج گرفتن اختلافات ژنرال برهان و سرلشکر حمیدتی، سیاستمداران سودانی احتمال بروز جنگ میان ارتش و نیروهای واکنش سریع را مطرح کردند لذا به همراه شماری از شخصیت‌های اجتماعی و نظامی در مسیر میانجیگری میان این دو فرمانده نظامی گام برداشتند. برهان و حمیدتی در نشست مشترکی توافق کرده بودند که یک کمیته مشترک امنیتی تشکیل دهند که اعضای آن متشکل از نظامیان، گروه‌های مسلح و نهادهای حاکمیتی ذی‌ربط باشد. وظیفه این کمیته نظارت بر وضعیت امنیتی سودان بود. در واقع درگیری و اختلافات سیاسی در سودان به درگیری‌های نظامی کشیده است زیرا هر یک از نیروهای نظامی که با یکدیگر درگیر هستد حامی یک طیف سیاسی مورد نظر خود هستند و در واقع بازوی نظامی تشکل سیاسی محسوب می‌شوند. «نیروهای آزادی و تغییر» حمایت نیروهای پشتیبانی سریع را با خود دارند و «نیروهای بلوک دموکراتیک» هم حمایت ارتش را دارند. برآیند همه این‌ها، این شده که اوضاع در این کشور که حدود هفتاد سال است از درگیری سیاسی و نظامی رنج می‌برد، هیچ‌گاه این اندازه وخیم نبوده است. الان جنگی به راه افتاده است که در این هفته حدود 200 کشته برجای گذاشته و هزاران تن را مجروح کرده و زندگی بسیاری را نابود کرده است.
نیروهای مسلح درگیر
نیروی واکنش سریع سال ۲۰۱۳ از شبه‌نظامیان «جنجوید» تشکیل شد که شورش‌های دارفور را سرکوب خونین کردند. از آن هنگام ژنرال محمد حمدان دقلو ملقب به «حمیدتی» تلاش کرد نیرویی قوی و توانمند تأسیس کند. این نیرو در جنگ‌های یمن و لیبی هم دخالت داشت. نیروی واکنش سریع متهم به دست‌داشتن در نقض حقوق بشر از جمله کشتن بیش از ۱۲۰ تن از معترضان غیرنظامی در ژوئیه ۲۰۱۹ در شهر خارطوم است. اطلاعات دقیقی درباره نیروهای واکنش سریع وجود ندارد. برخی منابع تعداد نیروهایش را ۱۰۰ هزار نیرو برآورد کرده‌اند. اما تجهیزات آن خودروهای شاسی بلند با سلاح‌های متنوع از جمله سامانه‌های ضد هواپیما و توپخانه هستند. تعداد خودروهای آنها نیز ۱۰ هزار مورد است. این سلاح سبک موجب سهولت تردد نیروهای واکنش سریع به ویژه در درگیری‌های داخل شهرها می‌شود.
اگر ارتش سودان به بودجه دولت وابسته است نیروهای واکنش سریع معادن طلا در اختیار دارند که اموال هنگفتی را برای آنها محقق می‌کند. این نیروها همچنین در سال‌های گذشته وارد فعالیت‌های دیگری از جمله تجارت شده‌اند و همین حمایت مالی را از فعالیت‌های نظامی‌شان تأمین کرده‌اند.
ارتش سودان از ارتش‌های متوسط و جزو قوی‌ترین ارتش‌های شاخ آفریقا محسوب می‌شود و متشکل از ۲۵۰ هزار سرباز از جمله ۱۰۰ هزار نیروی فعال و ۵۰ هزار نیروی ذخیره است. نیروی هوایی سودان ۱۹۱ هواپیما از جمله ۴۵ جنگنده، ۳۷ هواپیمای هجومی و ۲۵ هواپیمای باری دارد. جنگنده‌ها از مهم‌ترین نقاط قوت ارتش در مقابله با نیروهای واکنش سریع هستند. ارتش سودان ۱۷۰تانک و حدود ۷۰۰۰ خودروی نظامی و ۳۷۹ توپخانه در اختیار دارد.