شهید از ماده شهود و شهادت است و به معانی مختلفی از جمله «حاضر و ناظر»‌، «عالم و دانا بر وقایع»‌، «مشاهده‌کننده» و «گواهی دهنده» آمده است. اما چه مناسبتی بین»کشته شده در راه خدا» و نام «شهید» می‌باشد، احتمالاتی داده‌اند از جمله:

۱. لِأنّ مَلائِکه الرّحمنِ تَشهَدُهُ: زیرا فرشتگان در کنار بدن شهید حاضر شده و او را «مشاهده» می‌کنند.

٢. لِأنّ اللهَ وَ مَلائِكَتُهُ شُهُودٌ لَهُ بِالجَنّهًْ: زیرا خداوند متعال و فرشتگان، به ورود او به بهشت «گواهی» می‌دهند.

۳. لِأنّهُ لَم يَمُتْ كَأَنّهُ شاهِدُ أىْ حاضِرٌ: چون شهید نمرده و زنده و «حاضر» است.

۴. زیرا شهید «مشاهده می‌کند» کرامت‌ها و نعمت‌هایی را که خداوند در جهان برزخ برای او آماده کرده است. اما غیر شهید، چنین نعمت‌هایی را تا روز رستاخیز نخواهد دید.

۵. چون شهید از جمله کسانی است که خداوند متعال در قیامت او را با پیامبر اکرم(ص) برای رسیدگی به اعمال امّت‌های گذشته «گواه» می‌گیرد. (مقام شهید در پیشگاه پروردگار ص ۷۵ به نقل از جواهر الکلام)

شهید در قرآن

قرآن کریم تعبیرهای بسیار بلند و اعجاب‌انگیزی در‌باره شهید و شهادت دارد که ‌اندیشیدن در‌باره آنها ثابت می‌کند که پس از مقام انبیا و اولیا هیچ مرتبه‌ای از کمالات، همپایه شهادت نیست. با این توضیح که بسیاری از پیامبران و جانشینان‌شان نیز حلّه شهادت پوشیده و از جام شهادت نوشیده‌اند. به عنوان نمونه شخصیت عظیم الشأنی مانند امیر مؤمنان عليه السلام که پس از رسول خدا(ص) برترین انسان عالم وجود است، پیوسته در انتظار شهادت روز شماری می‌کرد و پس از ضربت خوردن به دست ابن ملجم فرمود همچون تشنه‌ای بودم که به آب رسیده و جوینده‌ای که مطلوب خود را یافته است.(نهج‌البلاغه نامه ۲۳)

همچنین آن حضرت می‌فرماید به رسول خدا(ص) عرض کردم مگر در جنگ اُحد که تعدادی از مسلمانان شهید شدند و من از شهادت محروم ماندم و این امر بر من گران آمد به من نفرمودید: «أبشِر فَإنّ الشّهادهًْ مِن وَرائِکَ؛ مژده بادت که شهادت را در پیش رو داری؟» رسول خدا(ص) فرمود: آری همین طور است. حال در این صورت صبر تو چگونه خواهد بود؟ گفتم‌ای رسول خدا! این جای صبر نیست بلکه جای شادمانی و شکر است(همان خ ۱۵۶) و نیز فرمود به خدا سوگند که انس پسر ابوطالب با مرگ بیش از انس کودک با پستان مادرش می‌باشد.(همان خ ۵)

آنچه که از برخی آیات قرآن می‌توان در‌باره مقام شهید استفاده کرد، نکات عبرت آموزی است از جمله:

۱. إنّ اللهَ اشتَرى... خداوند خود خریدار جان‌ و مال مؤمنان است که در عوض، بهشت برین متعلق به آنان باشد. سپس به آنها گفته می‌شود بشارت باد بر شما به خاطر معامله نیکویی که با خداوند کرده‌اید و این همان رستگاری عظیم است.(توبه ۱۱۱)

۲. وَ الّذينَ قُتِلُوا... شهدا هرگز اعمالشان گم نخواهد شد و اجر و پاداششان ضایع نخواهد گشت. یا به عبارت دیگر آثار جانفشانی و ایثار شهدا پایدار و ابدی خواهد بود. [محمد(ص) ۴]

۳. وَ لَئِن قُتِلْتُم فى سَبيلِ اللهِ... مغفرت و رحمت خداوند از آنِ شهدا می‌باشد و این کرامت از تمام ثروتی که(مردم) در دنیا برای خود می‌اندوزند بسی والاتر است.(آل عمران ۱۵۷)

۴. وَ لا تَقُولُوا لِمَن يُقتَلُ... شهدا دارای حیاتی ویژه و برتر هستند که درک مردم از آن قاصر است.(بقره ۱۵۴)

۵. وَ لا تَحْسَبَنّ الّذينَ قُتِلُوا فى سَبيلِ اللهِ أمواتاً بَلْ أحياءٌ عِندَ رَبّهِم يُرزَقُونَ • فَرِحينَ بِما آتاهُمُ اللهُ مِن فَضلِهِ وَ يَستَبشِرُونَ بِالّذينَ لَمْ يَلحَقُوا بِهِم مِن خَلفِهِم ألّا خَوفٌ عَلَيهِم وَ لا هُم يَحزَنُونَ: شهدا علاوه‌بر داشتن حیات که در آیه قبل به آن اشاره شد، در جایگاهی بس بلند و راز آلود که از آن به مقام عندیت(نزد پروردگار) تعبیر می‌شود به سر می‌برند و دارای رزق و روزی خاصی از جانب خداوند هستند. آنها به خاطر نعمت‌های فراوانی که خداوند از فضل خود به ایشان بخشیده است شادمان‌اند. همچنین به احوال همرزمان خود که هنوز به آنان نپیوسته‌ و در دنیا زندگی می‌کنند، آگاهی کامل دارند. شهدا مقام معنوی و پاداشی که برای این مجاهدان ذخیره شده است را نیز مشاهده می‌کنند و شادیشان مضاعف می‌شود. آنها می‌دانند که این مجاهدان پس از مرگ، از حوادث هولناک قیامت ایمن بوده و هیچ هراس و‌ اندوهی نخواهند داشت.(آل عمران ۱۶۹، ۱۷۰)

ابن مسعود از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند که خداوند در خطاب به ارواح شهیدان جنگ اُحد از آنان پرسید چه آرزویی دارید؟ گفتند پروردگارا! ما بالاتر از این چه آرزویی می‌توانیم داشته باشیم که غرق نعمت‌های جاویدان توایم و در سایه عرش تو مسکن داریم. تنها تقاضای ما این است که بار دیگر به جهان برگردیم و دوباره شهید شویم. خداوند فرمود فرمان تخلف ناپذیر من این است که کسی دوباره به دنیا بازنگردد. عرض کردند حال که چنین است تقاضا داریم سلام ما را به پیامبر(ص) برسانی و به بازماندگان مان حال ما را بگویی و از وضع ما به آنها بشارت‌دهی که هیچ‌گونه نگران نباشند. در این هنگام آیات ۱۶۹- ۱۷۱ سوره آل عمران(و لا تَحسَبنّ...) نازل شد. (تفسیر نمونه ج۳ ذیل آیات شریفه)

همچنین توجه به دیگر آیات قرآن در موضوع جهاد و شهادت می‌رساند که علاوه‌بر آمرزش گناهان شهید، خداوند این گناهان را از نظرها پوشانده و محو می‌کند. شهید اجری عظیم و پاداشی بزرگ دارد و خداوند تمام آرمان‌های وی را محقق می‌سازد. شهادت والاترین مرحله تکاملی انسان است و بالاترین امتیاز محسوب می‌شود و شهید به لقای خداوند نائل می‌گردد.

شهید در روایات 

شهید با ایثار خود در حقیقت به زرق و برق دنیا پشت کرده و لقای خداوند را بر زندگی مادی برمی‌گزیند و حیات جاوید می‌یابد. او در داد و ستدی پرشکوه، دست از جان خود شسته و هستی خویش را با پروردگار مهربان معامله می‌کند. روایات وارده در موضوع شهید و شهادت به بررسی این رویداد عظیم و نتایج حاصل از آن پرداخته و سیمای جذاب این انسان واصل را ترسیم کرده است.

در احادیث شرافتمندانه‌ترین مرگ‌ها، شهادت شمرده شده و اولین انسانی که داخل بهشت می‌شود، شهید معرفی گردیده است. خون او محبوب‌ترین قطرات نزد خداوند است و هیچ عمل نیکی برتر از شهادت نیست. در روایات برای شهید هفت شاخصه و ویژگی ذکر شده است: با ریختن اولین قطره خون، خداوند همه گناهان او را می‌بخشد، حوریان بهشتی سر او را به دامن گرفته و گرد و غبار از چهره‌اش می‌زدایند و بر او شادباش می‌گویند، از جامه‌های فاخر بهشتی بر قامتش پوشانده می‌شود، فرشتگان نگهبان بهشت تمام پیکرش را با رایحه خوش بهشتی آغشته می‌سازند، منزلگاه خود در بهشت را مشاهده می‌کند، در این حال به وی گفته می‌شود قدم در فردوس برین بگذار و هر کجا که دوست داری مسکن گزین و هفتمین خصیصه شهید آن است که به وجه خداوند نظر می‌کند و این مقام، خاص انبیا و شهدا است که با رسیدن به آن آرام و قرار می‌گیرند. 

شهید از سؤال و جواب قبر برکنار است و در این مرحله سخت، آزموده نمی‌شود و چون از رسول خدا(ص) علت آن را پرسیدند فرمود «کَفی بِالْبارِقَهًِْ فَوقَ رَأسِهِ فِتنَهًْ؛ زیرا شهید از برترین آزمایش، سربلند بیرون آمده است و آن زمانی بود که برق شمشیر را بالای سر خود دید و تسلیم شهادت شد.» هیچ انسان صالحی پس از مرگ آرزومند بازگشت به دنیا نیست هر چند همه جهان را به او بدهند، جز شهید که چون فضیلت شهادت را درک کرده است، آرزو می‌کند به دنیا بازگردد تا باز هم کشته شود. خداوند چیزی از گناهان شهید را به وی نشان نمی‌دهد و هر که از سر صدق آرزوی شهادت کند خداوند اجر شهید را به او اعطا فرماید هر چند به شهادت نرسد.

آنان که در صف مقدم می‌جنگند و از دشمن روی نمی‌گردانند تا آنکه کشته شوند، برترین و ارجمندترین شهیدان هستند که در خانه‌های فوقانی بهشت سُکنی دارند و پروردگارشان به رویشان می‌خندد و هر گاه پروردگار به بنده‌ای لبخند بزند، او را از حسابرسی معاف داشته است.

سید ابوالحسن موسوی طباطبایی

دیگر منابع:

محمدی ری شهری، میزان الحکمه ج ۶   آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه ج ۳   هاشمی نجف آبادی، فرهنگ شهادت   محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه ج ۱۱