کمبود آب و چالش‌های پیش‌رو-بخش دوم
آب را با مدیریت و مصرف نادرست گِل نکنیم
ساکنان فلات مرکزی ایران از همسایگی با دشت کویر و دشت لوت در طول زمان، درس‌های زیادی درباره آب آموختند. قنات‌هایی که در خشک‌ترین مناطق کشور ایران، آب را به مردم حاشیه کویر می‌رساند، یکی از شیوه‌های سنتی دسترسی به آب و منابع آبی هستند. حتی در مناطقی از ایران که با کویر فاصله دارند و به‌عنوان مناطق پرآب و حاصلخیز شناخته می‌شوند نیز شیوه‌هایی برای مدیریت آب به کار گرفته می‌شد. سازه‌های آبی شوشتر در استان خوزستان نمونه‌ای از ابتکار عمل ایرانیان آن هم پیش از انقلاب صنعتی در مدیریت منابع آب است، اما این روزها مناطق زیادی با کمبود شدید آب روبه‌رواند و این موضوع نه‌تنها مصرف‌کنندگان خانگی، بلکه زندگی و معیشت کشاورزان و دامداران را نیز تحت‌الشعاع قرار داده است. بی‌شک با به‌کارگیری شیوه‌هایی نوین و پربازده مدیریت منابع آب می‌توان بخشی از این چالش‌ها را مهار کرد.
بخش عمده منابع آب مصرفی کشور از طریق آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. آب‌های زیرزمینی از منابع آبی تجدیدپذیرند، اما زمان زیادی برای تجدید این منابع آبی‌نیاز است و برداشت از این منابع موجب شده میزان آب‌های زیرزمینی کشور رو به کاهش باشد. بخش کشاورزی بیشترین مصرف آب در مقایسه با سایر بخش‌ها را دارد و یکی از مصرف‌کنندگان اصلی آب در کشور است. از طرف دیگر، قرارگیری صنایع آب‌بری مانند فولاد در مناطق مرکزی کشور مانند استان اصفهان، برداشت از منابع آبی در این مناطق را تشدید کرده است و موجب راه‌اندازی طرح‌هایی همچون انتقال آب خلیج‌فارس به استان‌های مرکزی شده است. در حقیقت جانمایی نادرست صنایع و بی‌توجهی به مسائل محیط زیستی در مکان‌یابی این صنایع نه‌تنها موجب کمبود آب در این مناطق شده، بلکه به تغییرات اقلیمی انجامیده است.
فشار بیش از اندازه به منابع آب‌های زیرزمینی
طبق آمار وزارت نیرو در بهمن 1396، در سال 1381 تعداد حدود 330 هزار حلقه چاه عمیق در کشور وجود داشته که در سال 1395 به حدود 600 هزار حلقه رسیده است. در سال 1396 تعداد 794 هزار چاه آب در کشور وجود داشته که از این تعداد، حدود 330 هزار حلقه چاه به‌صورت غیرمجاز در حال برداشت آب بوده‌اند. افزایش حدود دوبرابری تعداد چاه‌های عمیق در کشور منجر به فشار بیش از‌اندازه به منابع آب‌های زیرزمینی شده است.
مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری سازمان برنامه و بودجه در گزارش جدید خود بحران آب را به زنجیره‌ای تشبیه کرده که اگر کنترل نشود، پیامدهای بسیار ناخوشایندی را به‌خصوص در مناطق مرکزی و شرق کشور به دنبال خواهد داشت. از جمله این پیامدها می‌توان به تخلیه روستاها، مهاجرت‌های گسترده، تشدید حاشیه‌نشینی شهری، بحران‌های اجتماعی، بیکاری و فقر، تهدید امنیت غذایی کشور، بیابان‌زایی، فرونشست دشت‌ها، ریزگردها، ازبین‌رفتن اکوسیستم‌های طبیعی و در نهایت تهدید امنیت ملی کشور اشاره کرد.
جعفر اعظمی کارشناس آب و سیستم‌های آب‌شیرین‌کن اهل بیجار و ساکن تهران به ما می‌گوید: «متأسفانه بحران آب بسیار جدی است و این مهم در روستاها بیشتر نمود دارد. بیشتر چاه‌های آب در روستاها خشک شده است و روستاییان انتظار دارند از شهرها برایشان آب ارسال شود.»
کمک به رفع چالش آب
با برنامه‌ریزی صنعتی و کشاورزی
سرمایه‌گذاری بیش از حد در سدهایی که بسیاری از آنها کیفیت لازم را ندارند در کنار زمین‌هایی که توان جذب سریع آب در زمان بارندگی را ازدست‌داده‌اند و کنار هم قرارگرفتن سیل و خشکسالی، چالش‌هایی هستند که می‌توانند به تشدید بحران آب ختم شوند. با توجه‌به اینکه حدود ۹۰ درصد آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، کشاورزانی که دیگر به منابع آبی دسترسی ندارند در جست‌وجوی شغل و درآمد به مناطق شهری مهاجرت خواهند کرد، اما فرصت‌های شغلی در شهرها نیز برای جذب این تعداد نیروی کار کافی نیست و نارضایتی جمعیت آسیب‌دیده را به دنبال خواهد داشت.
در چنین وضعیتی، کمبود منابع مالی و عدم دسترسی به فناوری‌هایی که می‌توانند بهره‌وری آب را ارتقا دهند، اجرای راه‌حل‌های موجود برای خروج از بحران آب را دشوار می‌کند.
یک پیشنهاد از سوی برخی اهل فن، انتقال آب دریا به مناطق مرکزی و شیرین کردن آن برای بهره‌برداری در مصارف گوناگون است. با این‌حال نمک‌زدایی نیز چالش‌های خود را دارد، زیرا شورابه‌ها بار دیگر به منبع اصلی برداشت آب بازمی‌گردند و تنوع محیط زیستی و اقتصاد دریا را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهند.
موضوع آب نه‌تنها یک مسئله محیط زیستی، بلکه موضوعی است که با برنامه‌ریزی صنعتی و تولید کشاورزی ارتباط تنگاتنگ دارد و شاید بتوان سرمایه‌گذاری‌های هنگفت در صف ساخت سد و بهره‌برداری از طرح‌های انتقال آب را به شیوه‌های نوین و مبتنی بر فناوری تخصیص داد که بهره‌وری در مصرف آب در بخش‌های مختلف و به‌ویژه کشاورزی را ارتقا می‌دهند. علاوه بر این، توجه به الگوی کشت نیز در بهبود بهره‌وری آب در بخش کشاورزی اهمیت دارد. همچنین لازم است در طرح‌های توسعه صنایع آب‌بری که در مناطق مرکزی و خشک کشور فعالیت می‌کنند، تجدیدنظر شود.
یوسف زارع کارمند پتروشیمی و اهل شهرستان داراب (توابع استان فارس) به ما می‌گوید: «بعضی اوقات قطعی آب داریم و گاهی این‌جا آب سهمیه‌بندی می‌شود. دستگاه تصفیه کن هم داریم و یک منبع آب هم در خانه وجود دارد. بدون شک بحران آب بسیار جدی است و ما باید به‌شدت در مصرف آن صرفه‌جویی کنیم.»
بحران آب در تهران
مهدی عباسی، رئیس‌کمیسیون شهر‌سازی و معماری شورای شهر تهران، درباره وضعیت آب تهران تذکر می‌دهد: «شرایط آبی تهران، مناسب نیست. نمی‌توانیم وضعیت نزولات جوی را پیش‌بینی کنیم؛ بنابراین عقل حکم می‌کند در هر شرایطی وضعیت مصرف را اصلاح کنیم؛ به‌ویژه در شرایطی که تهران با وضعیت آبی نامناسبی مواجه است.»
مهدی پیرهادی رئیس کمیسیون خدمات شهری و محیط زیست شورای شهر تهران نیز با اشاره به میزان آب پنج سد اطراف تهران توضیح می‌دهد: «ذخایر آبی این سدها بسیار پایین است و به گفته مدیرعامل سازمان آب و فاضلاب اگر باران نیاید، باتوجه‌به شرایط فعلی، تهران صد روز بیشتر آب ندارد!»
وی با تأکید بر این که واقعیت‌ها را باید به مردم گفت، ادامه می‌دهد: «در سدهای اطراف تهران آب وجود ندارد و باید گفت آب نیست.»
پیرهادی با بیان اینکه اکنون که در فصل پاییز و زمستان دچار کمبود آب هستیم، باید برای فصل تابستان و سال‌های بعد چاره‌اندیشی کنیم، یادآور می‌شود: «بسیاری از مجموعه‌های دولتی و نهادهای عمومی از جمله شهرداری باید برای مصرف بهینه آب و برق اقدامات لازم را انجام داده و مبحث ۱۶ و ۱۹ ساختمان را اجرا کنند.»
وی می‌افزاید: «این موضوع را با استاندار تهران نیز مطرح کرده‌ام. ابتدا مجموعه‌های دولتی و نهادهای عمومی باید مبحث ۱۶ و ۱۹ را اجرائی و تعیین تکلیف کنند تا پس از آنها از شهروندان بخواهیم این مباحث را اجرائی کنند.»
رئیس‌کمیسیون خدمات شهری و محیط زیست شورای شهر تهران به ساخت‌وسازهای اخیر در تهران و اطراف آن اشاره کرده و می‌گوید: «از دولتمردان می‌خواهم نسبت به سکونت پذیری شهر تهران تجدیدنظر کنند، چراکه تهران بیش از ۱۰ میلیون نفر گنجایش ندارد. در شهر پرند حتی با گذر از ۴۰۰ متر به آب نمی‌رسیم. پرند ظرفیت گنجایش بیشتر و آب و برق هم ندارد.»
وی با بیان اینکه مدیرعامل آب و فاضلاب بارها در نامه‌های مختلف اعلام کرده است شهر پرند ظرفیت ندارد، می‌گوید: «بر اساس اعلام مدیرعامل آب و فاضلاب تهران، شهر پرند آب و برق و زیرساخت ندارد.»
پیرهادی در توضیح بیشتر وضعیت آبی پایتخت می‌گوید:«جمعیت تحت پوشش شهر تهران نزدیک به ۱۲ میلیون نفر است و حدود یک میلیون و ۱۴۵ هزار انشعاب آب در شهر تهران داریم که اگر انشعابات را به تعداد واحدها محاسبه کنیم، در حدود چهارهزار و ۵۸۰ انشعاب می‌شود. شبکه توزیعی که در مدار بهره‌برداری است، ۱۰ هزار و ۲۲۰ کیلومتر است که حجمی درخور توجه است.
همچنین در تهران هفت تصفیه‌خانه و حدود ۶۰۰ حلقه چاه داریم که به آبرسانی شهر تهران کمک می‌کنند. نکته حائز اهمیت این است که میزان آبی که ما در ۱۵ تیرماه ۱۴۰۰ از منابع زیرزمینی استفاده کردیم، نسبت به سال جاری بسیار کمتر بوده و امسال بیشتر از سال قبل از منابع زیرزمینی‌مان استفاده می‌کنیم. منابع سطحی ما نیز کاهش پیدا کرده است. علت آن نیز کاهش بارندگی به‌ویژه در فصل پاییز است.»
رئیس‌کمیسیون خدمات شهری و محیط‌زیست شورای شهر تهران در مقایسه وضعیت ذخایر آبی تهران در سال گذشته و امسال می‌گوید: «گمان نمی‌کنم هیچ کشوری از آب تصفیه شده برای شست‌وشوی معابر یا حتی برای شست‌وشوی راه‌پله‌ها، حیاط خانه و پرکردن استخر، شستن ماشین و... استفاده کنند! اگر همین‌طور این وضعیت بخواهد ادامه پیدا کند، دچار بحران می‌شویم.»
وی تأکید دارد: «مبحث ۱۶ و ۱۹ مقررات ملی ساختمان باید رعایت شود. همچنین در بحث آبیاری فضای سبز به شهرداری تأکید کردیم و مجموعه سازمان بوستان‌ها این موضوع را پیگیری می‌کند. در حوزه آبیاری، از سنوات گذشته آبیاری قطره‌ای را آغاز کرده بود. بعضی از گیاهانی که مصرف آب زیادی داشتند، دیگر برای فضای سبز تهران استفاده نمی‌شود. همچنین امسال مواردی را با مدیرعامل آب و فاضلاب به تفاهم رسیدیم که برخی از مناطق و بعضی از بوستان‌ها از پساب آب برای آبیاری استفاده کنند. یکی از موضوعاتی که دنبال می‌کنیم، ایجاد چند تصفیه‌خانه محلی برای استفاده از پساب‌هاست.»
پیرهادی معتقد است: «دولت حتماً باید ساختمان‌ها، مجموعه‌ها و تمام مجموعه‌های دولتی و عمومی را ملزم به رعایت مبحث ۱۶ و ۱۹ مقررات ملی ساختمان کند. این باید تکلیف قانونی شود و برای ساختمان‌های جدیدالتأسیس نیز رعایت این موارد اجباری شده و نظارتی دقیق بر حسن اجرای آن شود. هنوز شهرداری‌ها به‌دقت سراغ این موضوع نرفته است. یک سری برنامه‌ریزی با معاونت شهر‌سازی شهرداری تهران دارد صورت می‌گیرد و مشوق‌هایی را برای ساختمان‌هایی که در این زمینه صرفه‌جویی می‌کنند و مبحث ۱۶ و ۱۹ مقررات ملی ساختمان را به بهترین شکل انجام می‌دهند، در نظر گرفته می‌شود. همچنین امسال شیرهای هوشمند و مخازن آب اضطراری را کـه می‌توانند در مواقع بحرانی کمک‌کننده باشند، به‌شدت افزایش دادیم و تفاهم‌نامه‌هایی را با آب و فاضلاب منعقد کردیم.»
راهکارهای مدیریت بحران آب
در حال حاضر حدود ۸۹ میلیارد مترمکعب آب قابل برنامه‌ریزی در کشور وجود دارد و در صورت مدیریت صحیح و بهینه از منابع آبی و به‌خصوص افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی، می‌توان به‌صورت پایدار کشور را به سمت توسعه سوق داد. از جمله راهکارها، راهبردها و سیاست‌هایی که باید موردتوجه بیشتر قرار بگیرد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- اجماع متولیان برنامه‌ریزی توسعه اقتصادی- اجتماعی، بخشی و کالبدی به‌نظام یکپارچه مدیریت سرزمین مبتنی بر آمایش سرزمین.
۲- فراهم‌کردن زمینه اجرایی‌شدن راهبردهای بلندمدت بخش آب از منظر آمایش سرزمین.
۳- طراحی و اعمال سازوکار قیمتی تبعیضی برای مناطق کشور باتوجه‌به نوع محصول اعم از صنعتی و کشاورزی و نوع فناوری تولید.
۴- برقراری تعرفه یا جریمه‌های بازدارنده مصرف بیش از حد استاندارد.
۵-ایجاد و توسعه بازارهای محلی آب.
۶- الزام فعالیت‌های صنعتی به به‌روزرسانی فناوری.
۷- تدوین الگوی کشت متناسب با اقلیم مناطق مختلف کشور.
8- تمرکز استقرار صنایع با مصرف بالای آب در سواحل جنوبی کشور.
۹- باز‌سازی شبکه آب و فاضلاب.
10- رعایت کلیه ملاحظات زیست‌محیطی.
۱۱- عدم انتقال بیشتر آب بین حوضه‌ای برای مصارف کشاورزی و صنعت.
۱۲- ارتقای بهره‌وری و صرفه‌جویی.
۱۳- ساماندهی کمی و کیفی زهاب‌های کشاورزی.
۱۴- فرهنگ‌‌سازی عمومی و ایجاد انگیزه درخصوص مدیریت مصرف آب شرب.
۱۵- الزام فعالیت‌های صنعتی و ساختمان‌های طبقاتی به اجرای سیستم‌های تصفیه فاضلاب و بازچرخانی آب.
۱۶- نصب کنتورهای هوشمند.
۱۷- بهره‌برداری از ظرفیت کشاورزی فرا سرزمینی.
۱۸- ایجاد هماهنگی لازم بین قوای سه‌گانه برای انسداد چاه‌های غیرمجاز.
۱۹- الزام به ممنوعیت کاشت محصولات تولیدی در فضای باز.
۲۰- خرید چاه‌های کم‌بازده کشاورزی برای تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی.
۲۱- توجه ویژه به افزایش تراز مثبت تجارت آب مجازی.
۲۲- تعیین استاندارد وسعت فضای سبز و نوع گیاهان مورداستفاده و میزان آب قابل مصرف باتوجه‌به اقلیم مناطق مختلف کشور.