جمال ربانی
انسان خردمند به حکم عقل، انسانی غیور است که از مرزهای جغرافیایی، عقیدنی، جان، مال و عرض خود دفاع می‌کند. غیرت در حقیقت به معنای راه ندادن دیگری به حریم است. هر انسانی چیزهایی دارد که به اصطلاح در حریم شخصی و خصوصی او قرار می‌گیرد. این حریم دارای حرمت و قداست است و هرکسی بی‌اجازه در این حریم درآید مورد خشم و غضب قرار می‌گیرد. عنصر غضب که در انسان بطور غریزی قرار دارد، برای حمایت، حفاظت و دفاع از این حریم‌های مقدس است.
البته برخی از مردم همان‌گونه که تحت تأثیر قوه شهوت قرار می‌گیرند و از اعتدال خارج می‌شوند، تحت تأثیر غضب قرار می‌گیرند و رفتارهای خشونت‌آمیز هیجانی از خود بروز می‌دهند؛ از این‌رو اسلام خواهان مدیریت قوای شهوانی و غضبانی و مهار آن توسط عقل است که اصولا اعتدال‌گرا و خواهان تعادل است.
غیرت به معنای تنفر و بیزاری است نسبت به حریم‌شکنان و حرمت‌شکنانی که وارد مرزهای هویتی و شخصی می‌شوند و می‌خواهند یک امر محبوب آدمی را بربایند و یا هتک کنند. (مجمع‌البحرین، ج3، ص346)
غیرت ممدوح از سه عنصر محوری تشکیل شده که با آن غیرزدایی از حریم‌ها تحقق می‌یابد. نخستین عنصر از عناصر و مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده غیرت آن است که انسان هویت خودش را بشناسد.
ضرورت شناخت هویت‌ها
البته هویت هر انسانی تنها همان هویت شخصی نیست، بلکه هر انسانی دارای هویت‌های چندی از جمله هویت شخصی، هویت خانوادگی، هویت محلی و منطقه‌ای است.
شناخت این هویت‌ها موجب می‌شود تا انسان حدود و ثغور خودش را بشناسد و مرزها و حریم‌هایش را بداند تا اگر کسی متعرض هر بخشی شد بتواند واکنش مناسب را داشته باشد. اگر کسی هویت شخصی یا خانوادگی و محلی و منطقه‌ای‌اش را نشناسد نمی‌داند که به کجا و چگونه تعرض شده است.
شناخت هویت‌ها موجب می‌شود تا شخص نه‌تنها نگذارد دیگری به حریم‌هایش وارد شود بلکه به خود نیز اجازه نمی‌دهد تا به حریم‌های دیگری وارد شود. آزادی خود را محدود می‌کند به اینکه وارد حریم دیگری نشود، چنانکه اجازه نمی‌دهد که دیگری از آزادی سوءاستفاده کند و به حریم او وارد شود.
واکنش غیرتمندانه
انسان غیور انسانی است که وقتی کسی به حریم او وارد شد، واکنش نشان می‌دهد. پس دومین عنصر از عناصر اساسی این است که نسبت به متعرضان به حریم‌هایش واکنش نشان می‌دهد و بی‌خیال و بی‌تفاوت نیست و باتوجه به میزان حریم‌شکنی و آثار آن واکنش نشان می‌دهد. بررسی می‌کند که از کجا و تا چه اندازه تجاوز صورت گرفته و حریم‌شکنی شده تا به میزان مناسب واکنش نشان دهد که عادلانه باشد و موجب ظلم نشود؛ چراکه عدالت اقتضا می‌کند که به میزان جرم، کیفر و مجازات داده شود. (نباء، آیه 26؛ یونس، آیه27؛ غافر، آیه40)
امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید که شناخت مرزها و واکنش مناسب یک اصل اساسی است: ردوا الحجر من حیث جاء، فان الشر لایدفعه الا الشر؛ از هر جایی که سنگ آمد سنگ زنید؛ چرا که شر را جز به شر نمی‌توان راند. (نهج‌البلاغه حکمت 306) به این معنا که باید بدانید که دشمن کیست و از کجا ضربه زده و در واکنش نیز اگر سنگ انداخت شما به همانجا سنگ زنید نه این که به کسی دیگر و یا با چیزی دیگر واکنش نشان دهید که خلاف عقل و عدالت است.
سومین عنصر از عناصر غیرت آن است که انسان غیور خودش اهل تجاوز و بی‌غیرتی نیست. امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: ما زنی غیور قط؛ غیور هرگز زنا نمی‌کند (نهج‌البلاغه، حکمت 305) چرا که خودش اهل غیرت است و همان‌گونه که اجازه حریم‌شکنی و حرمت‌شکنی به کسی نمی‌دهد، همچنین در واکنش‌ها عقل و عدالت را مراعات می‌کند، برخلاف حکم عقل و عدالت، به دیگری ظلم نمی‌کند و به حریم‌های دیگران وارد نمی‌شود.
پس عناصر و مولفه‌های غیرت سه چیز است: 1-شناخت حریم‌ها؛ 2-واکنش مناسب و عادلانه؛ 3-حرمت حریم دیگران. بنابراین، هر کسی که نسبت به حریم‌های خودش شناخت نداشته باشد نمی‌تواند غیرت ورزد، بلکه کسی می‌تواند غیرت داشته باشد که حریم‌های هویتی خودش را بشناسد و پاسدار آن باشد. دیگر آنکه وقتی به حریم‌ها وحرمت‌های او اهانت و تجاوز و تعدی شد، واکنش مناسب و شایسته مبتنی بر عدالت داشته باشد و بی‌تفاوت نباشد و یا بیش از اندازه واکنش نشان ندهد و دیگر آن که خودش نیز به حریم‌های دیگری تجاوز نکند؛ چون غیرت همان‌گونه که عامل بازدارنده از تجاوز دیگری به خودش است اجازه نمی‌دهد که به دیگری تجاوز کرده و حرمت‌ها و حریم‌های دیگری را بشکند.
امام صادق(ص) می‌فرماید: ان‌الله غیور یحب کل غیور و من غیرته حرم‌الفواحش ظاهرها و باطنها؛ خداوند غیور است و غیرتمندان را دوست می‌دارد و خداوند از روی غیرت است که فواحش آشکار و نهان را حرام کرده است. (میزان‌الحکمه، محمدی ری‌شهری، حدیث 15263)
امیرمؤمنان علی(ع) درجایی دیگر می‌فرماید: و ایاک و التغایر فی غیر موضع غیره، فان ذلک یدعو الصحیحه الی السقم، و البریئه الی الریب؛ برحذر باش از اینکه در غیر جائی که باید غیرت به خرج داد اظهار غیرت کنی، (که نشانه سوءظن تو نسبت به او باشد) زیرا اظهار بی‌اعتمادی و سوءظن، زنان را به ناپاکی و بی‌گناهان را به آلودگی سوق می‌دهد. (نهج‌البلاغه، نامه 31)
آن حضرت(ع) همچنین می‌فرماید که غیرت از نشانه‌های عفت انسان است. به این معنا که انسان‌های عفیف هستند که غیرت می‌ورزند و از حریم خودشان غیرزدایی می‌کنند و اجازه نمی‌دهند کسی بی‌اذن و اجازه وارد حریم ایشان شود و قداست حریم را بشکند: قدر الرجل علی قدر همته، و صدقه علی قدر مروءته، و شجاعته علی قدر انفته، عفته علی قدر غیرته؛ ارزش هر کس به اندازه همت او است و صداقت هر کس به اندازه شخصیت او است و شجاعت هر کس به اندازه زهد و بی‌اعتنایی او (به ارزش‌های مادی) است و عفت هر کس به اندازه غیرت او است. (همان، حکمت 47)