پرسش:

اینکه در روایات گفته می‌شود، ترک دنیا با زهد و بی‌رغبتی به دنیا داشته و به اندازه نیازتان تلاش اقتصادی داشته باشید، چگونه با رشد و توسعه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جوامع سازگاری دارد؟

پاسخ:

در دو بخش قبلی پاسخ به این سوال به مباحثی همچون: مفهوم زهد، آیا زهد به معنی بی‌رغبتی و ترک دنیا است؟ دلیل تاکید بر آخرت‌گرایی، لزوم توازن میان دنیا و آخرت، نقش زهد در تکامل انسان و تفاوت زهد اسلامی با رهبانیت مسیحی پرداختیم. اینک در بخش پایانی، دنباله مطلب را پی می‌گیریم:

وجوه اشتراک و افتراق زاهد و راهب

1- زاهد و راهب هر دو آخرت‌گرایند، اما زاهد آخرت‌گرای جامعه‌گرا است و راهب آخرت‌گرای جامعه‌گریز!

2- زاهد و راهب هر دو تارک دنیایند، اما دنیایی که زاهد آن را رها می‌کند، سرگرم شدن به تنعم و تجمل و تمتعات و این امور را کمال مطلوب و نهایت آرزو و هدف دانستن است. ولی دنیایی که راهب آن را ترک می‌کند، کار و فعالیت و تعهد و مسئولیت اجتماعی است. این است که زهد زاهد برخلاف رهبانیت راهب در متن زندگی و در بطن روابط اجتماعی است.

3- تفاوت زاهد و راهب از دو جهان‌بینی مختلف ناشی می‌شود. از نظر راهب، جهان دنیا و آخرت، دو جهان کاملا از یکدیگر جدا و بی‌ارتباط با یکدیگرند، ولی در جهان‌بینی زاهد، دنیا و آخرت به یکدیگر پیوسته و دنیا مزرعه آخرت است.

تفاوت زهد و فقر اقتصادی

اسلام طرفدار قوت، قدرت و صلابت است، و مسلمانان را امر می‌کند تا آنجا که ممکن است خود را قوی و قدرتمند سازند: «واعدوا لهم مااستطعتم من قوه»(انفال-60) به‌طور کلی اسلام طرفدار دو قدرت و قوت است که مربوط به زهد و دنیا می‌باشد. از ناحیه روحی، آن‌قدر باید قوی و نیرومند باشیم که مال وثروت دنیا نتواند ما را بنده خودش قرار دهد و از نظر اقتصادی باید کوشش کنیم مال و ثروت را از طریق مشروع افزایش داده و در اختیار خودمان قرار دهیم تا بتوانیم از این قدرت مادی و اقتصادی استفاده کنیم و اهداف متعالی فردی و اجتماعی خود را محقق سازیم. بنابراین ما متاسفانه به خاطر بی‌توجهی و نشناختن آموزه‌های وحیانی اسلام، زاهدهایی هستیم که در هر دو ناحیه دچار ضعف و زبونی هستیم (زهد منفی) ما عملا زاهدی هستیم که همیشه از قدرت اقتصادی و افزایش ثروت دوری گزیده‌ایم، یعنی ضعف را انتخاب کرده‌ایم. 

طبیعی است مردمی که پول و ثروت نداشته باشند، مسلم است کاری که از اقتصاد ساخته است نمی‌توانند اهداف خود را محقق سازند و پیش ببرند، لذا باید دست دریوزگی و ذلت‌پذیری پیش دیگران دراز کنند. از نظر روحی هم اتفاقا ضعیف هستند، چون وقتی خودمان را به این شکل تربیت کردیم که به وسیله دور نگه‌داشتن خود از مال دنیا، به خیال خودمان زاهد شده‌ایم. اگر یک روز دنیا به همین زاهدها روی آورد می‌بینیم که اختیار از کفش بیرون می‌رود و قدرت معنوی کنترل قدرت اقتصادی را ندارند. بنابراین نه از ناحیه روحی و معنوی قوی هستیم و نه از ناحیه اقتصادی. ائمه طاهرین زاهدهایی نبودند که دچار فقر اقتصادی باشند بلکه همواره کار و کوشش می‌کردند و درآمد اقتصادی داشتند، و از طرف دیگر دلبسته و وابسته به دنیا و زرق و برق آن هم نبودند. سبک زندگی امام علی(ع) نمونه بارز یک زاهد فعال، جامعه‌گرا و مسئولیت‌پذیر است.

زهد مثبت و منفی و آثار آن

زهد نیز مانند دیگر ارزشها همواره مورد افراط و تفریط قرار گرفته است! پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) با زهد منفی و انحرافی مبارزه کردند تا حد اعتدال آن را در جامعه به وجود آورند. بنابراین زهد حقیقی و مثبت حد اعتدال آخرت‌گرایی محض و دنیاگرایی محض است و انسان را آخرت‌گرای جامعه‌گرا و اهل کار و فعالیت و تعهد و مسئولیت اجتماعی بار می‌آورد. و آثار مثبت آن عبارتند از: ایثار، همدردی، آزادگی، برخورداری از مواهب روحی و معنوی، جامعه‌گرایی و مسئولیت‌پذیری، بی‌اعتنایی به دنیا،‌کیفیت خاص بخشیدن به زندگی، پیوسته دانستن دنیا و آخرت، کم خرج بودن و ساده‌زندگی کردن، تعلق نداشتن به تشریفات زاید و تجمل‌گرایی اما زهد منفی که دنیا و زندگی را ترک کرده و آخرت‌گرایی را یک بعدی دنبال می‌کند، آثار منفی آن عبارتند از: جامعه‌گریزی، مسئولیت‌گریزی، سلب هرگونه مسئولیت و تعهد از خود،‌ضعف و فقر اقتصادی، بریدن از جامعه و مردم و انجام دادن عبادت‌های مفرط و طاقت‌فرسا و...،