ضرورت رشد جمعیت و چالش‌های پیش‌روی-بخش نخست
نشاط زندگی در خانه با صدای خنده فرزندان
امیرحسین بسطامی
سال ۱۳۹۳ سیاست‌های کلی جمعیت از سوی رهبر معظم انقلاب در ۱۴ بند ابلاغ شد. به دنبال این دوراندیشی و تدبیر برای استفاده از جمعیت به‌عنوان یک فرصت پیش‌رو، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر نیز به شمار می‌رود تا تمام دستگاه‌های ذی‌ربط، دست‌اندرکاران و تصمیم‌گیران نظام برای استفاده از پتانسیل نیروی انسانی که به‌عنوان بزرگ‌ترین توانمندی برای توسعه مطرح است، برنامه‌ریزی و دوراندیشی‌های لازم را داشته باشند و با بهره‌گیری از این فرصت، کشور را به‌سوی توسعه سوق دهند.
در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، مشوق‌هایی چون تسهیلات اشتغال، مسکن و تأمین فضای مناسب برای مادر و کودک، آموزش مادران، حمایت از مادران باردار، مقابله با پدیده سقط جنین، سیاست‌گذاری عمومی جمعیت و در نهایت درمان ناباروری در نظر گرفته شده است.
امروزه مهم‌ترین چالش پیش‌روی جمعیتی کشور کاهش سطح باروری و پیری است. اگر برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری‌های لازم در مورداستفاده از ظرفیت نیروی انسانی موجود و همچنین افزایش آن در آینده نشود، نه‌تنها جمعیت به‌عنوان یک عامل اصلی توسعه عمل نخواهد کرد، بلکه خود به‌عنوان یک چالش فزاینده نیز خواهد بود. روند تحولات جمعیت در کشورمان بنا بر آمارهای موجـود، ایران متأسفانه در حال حاضر جزو 10 کشوری است که به‌سرعت به سمت کهن‌سالی در حال حرکت اسـت؛ کشور ما از نظر تعداد افرادی که بـه سن پیری می‌رسند، در جایگاه ششم جهان قرار دارد.
نتایج سرشماری سال 1390
نتایج سرشماری آمار و نفوس 1390 مرکز آمار ایران، نشان می‌دهد جمعیت جوانان 20 تا ۲۹ساله کشور از سال 1390 روند نزولی پیدا کرده است.
این روند کاهش تـا سال 1392 به حدود 3/17میلیون نفر و در سال 1395 کمتر از 5/15 میلیون نفر رسید. بنابراین اگر با روند فعلی کاهش جمعیت و بر اساس سناریوی رشد متوسط جمعیت حرکت کنیم، در سال 1480 جمعیت کشور بـه 62 میلیون نفر خواهد رسید و با ادامه این روند، با پدیده افزایش جمعیت سالمندی مواجه خواهیم بود؛ لذا پیش‌بینی می‌شود طی 10 سال آینده به‌ازای هـر 10 خانوار، هفت سالمند بالای 60 سـال در کشور داشته باشیم.
بر اساس مطالعات جمعیت‌شناسی، در صورت تداوم روند فعلی باروری، رشد جمعیت کشور در حدود سال 1415 تـا 1420 صفر خواهد شد و در صورت ادامه، روند رشد جمعیت به‌سوی منفی شدن ادامه خواهد یافت. در حال حاضر ژاپن پیرترین کشور جهان است و پس از آن ایتالیا دوم است. این 2 کشور تبلیغات زیادی برای فرزندآوری می‌کنند.
ضرورت پاسخگویی دستگاه‌های مسئول
سید علی یزدی خواه نماینده مردم تهران، ری، شمیرانات، اسلام‌شهر و پردیس در مجلس شورای اسلامی می‌گوید: «همه دستگاه‌های مسئول در اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت باید درخصوص نحوه عملکرد و جدیتشان دراین‌خصوص به مجلس شورای اسلامی پاسخگو باشند.»
سید علی یزدی خواه می‌افزاید: «قانون جوانی جمعیت که سال گذشته به تصویب رسید، به همه دستگاه‌های مربوطه از جمله دانشگاه‌های سراسری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دستگاه‌های تبلیغی ابلاغ شده است.»
وی یادآور می‌شود: «به‌تازگی این سازمان‌ها به مجلس دعوت شدند تا درخصوص نحوه اجرای قانون جوانی جمعیت و عملکرد خود گزارش دهند.»
یزدی‌خواه اظهار می‌دارد: «در جهان برای بحث جوانی جمعیت و حفظ کیان خانواده دولت هزینه‌هایی را صرف می‌کند، در ایران نیز دولت با وجود تمام مسائل و مشکلات، موظف به حمایت از خانواده‌ها برای فرزندآوری است. دولت باید با پیش‌بینی و اختصاص بودجه‌های مناسب با هدف کاهش بار مالی ناشی از فرزندآوری به کمک خانواده‌ها بیاید.»
این نماینده مجلس خاطرنشان می‌کند: «در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت نیز شاخص‌های خوبی از جمله امتیازاتی برای حفظ موقعیت مادران شاغل، مرخصی‌های زایمان و استعلاجی، وام‌های کم‌بهره و اعطای زمین در برخی از شهرهای کم‌جمعیت پیش‌بینی شده است. مردم باید به این باور برسند که باتوجه‌به فرزندآوری، می‌توانند نسل سالم‌تری داشته باشند، خانواده‌های دارای یک فرزند به طور معمول استرس قابل‌توجهی را برای حفاظت از کودک خود تحمل می‌کنند.»
وی اضافه می‌کند: «خانواده‌ها تلاش برای فرزندآوری را نباید به بحث‌های معیشتی متصل کنند اگرچه دولت نیز باید حمایت‌های لازم را در این زمینه داشته باشد.»
یزدی‌خواه در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «کافی است مردم به وعده‌های خداوند در بحث ازدواج و فرزندآوری اطمینان داشته باشند که می‌فرماید به‌خاطر ترس از فقر و نداری مانع به‌دنیاآمدن فرزند نشوید. این مسئله باید فرهنگ‌‌سازی و گفتمان ازدواج و فرزندآوری در خانواده‌ها ترویج شود و خانواده نیز قبول داشته باشند که تعدد فرزندان، قدرت تعامل و ارتباطات اجتماعی آنان را افزایش می‌دهد.»
متوسط طول عمر و ترکیب سنی جمعیت در ایران
بر اساس آمارهای موجود متوسط طول عمر یا همان شاخص امید به زندگی از ۵۹ سال در اوایل انقلاب به ۷۴ سال رسیده که ۷۵ و نیم‌سال برای خانم‌ها و ۷۲ و نیم‌سال برای آقایان است.
25 میلیون و ۶۰۰ هزار خانوار در کشورمان وجود دارد که به طور متوسط هر خانوار شامل 23/3 نفر است.
برآوردهای جمعیتی نشان می‌دهد حدود 6/24 درصد جمعیت کشور زیر ۱۵ سال، ۲۲ درصد یعنی حدود ۱۸ میلیون و ۲۶۹ هزار نفر جمعیت جوانان ۱۵ تا ۲۹ سال، حدود ۴۷ درصد جمعیت کشور میان‌سال ۳۰ تا ۶۴ساله و 4/6 درصد هم جمعیت بالای ۶۵ سال است.»
اکنون جمعیت سالمند بالای ۶۰ سال کشورمان با رقم ۸ میلیون و ۲۳۱ هزار نفر، حدود 9/9 درصد جمعیت کشور است.
افزایش جمعیت سالمند کشور
سید حسن موسوی چلک، رئیس‌انجمن مددکاران اجتماعی ایران در این باره می‌گوید: «مطابق با گزارش سند ملی سالمندان، آخرین پیش‌بینی‌های جمعیتی نشان می‌دهد امید به زندگی در بدو تولد در جهان از ۶۴.۲ در سال ۱۹۹۰ به ۷۲.۶ در سال ۲۰۱۹ رسیده است و انتظار می‌رود که این رقم در سال ۲۰۵۰ از مرز ۷۷.۱ سال بگذرد. در سال ۲۰۱۹ از هر ۱۱ نفر در جهان یک نفر ۶۵ سال و بالاتر است(۹ درصد)، درحالی‌که پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال ۲۰۵۰ به یک نفر از هر شش نفر(۱۶ درصد) برسد. در سال ۲۰۱۸ برای اولین‌بار در تاریخ، تعداد افراد ۶۵ سال و بالاتر در جهان از تعداد افراد زیر پنج سال بیشتر شد. نکته حائز اهمیت این است که در این سال‌ها سرعت رشد افراد ۸۰ سال و بالاتر به نسبت سایر سنین بیشتر است و تعداد این افراد از ۱۴۳ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ به ۴۲۶ میلیون نفر در سال ۲۰۵۰(سه برابر) خواهد رسید.»
وی تأکید می‌کند: «اینکه چگونه جمعیت سالمند را سالم نگه داریم؟ سؤالی است که پاسخ آن برای سالمندان و دوره سالمندی، حیاتی است. صرفاً پیر شدن و عنوان «سالمند» را یدک کشیدن، نمی‌تواند پاسخگوی دغدغه‌های دوران سالمندی باشد. سالمندان کشور هر روز با انواع و اقسام مشکلات مختلف مواجه هستند که اگر نخواهیم چاره‌ای برای حل این مشکلات بیندیشیم، قطعاً در آینده‌ای نه‌چندان دور، با بحران «زندگی سالمندی» مواجه خواهیم شد.»
میانگین سن مادران ایرانی در زمان تولد فرزند
میانگین سن مادران ایرانی که ازدواج کرده و حداقل یک فرزند به دنیا آورده‌اند ۴۳ سال است.
بر پایه داده‌های پایگاه اطلاعات جمعیت کشور در سال ۱۳۹۵، میانگین سن مادر در زمان ثبت تولد فرزند برابر با ۲۸.۷ است که این رقم در سال ۱۳۹۱ تا ۱.۱ سال افزایش داشته است، این رقم شامل تمامی ولادت‌های ثبت شده است و نه به‌ضرورت اولین زایمان مادران. در سال ۱۳۹۵ میانگین سنی زنانی که شهرنشین بودند و فرزندی به دنیا آورده‌اند، حدود ۲۹ سال و برای زنان روستانشین ۲۸ سال بوده است. بر پایه مطالعه نسلی انجام شده بر روی کسانی که در سال ۱۳۹۱ ازدواج کرده‌اند، میانگین سن مادران در زمان تولد اولین فرزند برابر با ۲۴.۹ سال بوده است که ۷۵ درصد افراد این نسل در زمان تولد اولین فرزند خود کمتر از ۲۸ سال سن داشتند، زنان ازدواج کرده در سال ۱۳۹۱، به طور متوسط ۲.۵ سال میان فرزند اول و دومشان فاصله گذاشتند. ۴۸.۸ درصد از زنانی که در سال ۱۳۹۱ ازدواج کرده‌اند تا پایان سال ۱۳۹۵ تنها یک فرزند به دنیا آورده‌اند و سهم کسانی که دو فرزند دارند، ۵.۳ درصد است، همچنین حدود ۴۵ درصد زنانی که در سال ۱۳۹۱ ازدواج کرده‌اند هنوز صاحب فرزند نشده‌اند.
عوامل کاهش نرخ رشد جمعیت و پیامدهای آن
گفته می‌شود تعداد فرزندان در هر خانوار نباید کمتر از سه فرزند باشد تا به نرخ جمعیت نرمال برسیم.
یكی از مسائل عمده جمعیتی در كشورهای جهان مسئله سالخوردگی جمعیت و پیامدهای ناشی از آن است.
بر اساس یك شاخص جمعیتی اگـر بیش از 12درصد كل جمعیت، 60 سال و بالاتر و یا بیش از 10درصد كل جمعیت، 65 سال و بالاتر باشد، جمعیت سالخورده تلقی می‌شود. در تعریفی دیگـر سازمان ملل متحد نیز كشورها را به سه نوع زیرساخت جمعیتی جوان، بزرگسال و سالخورده تقسیم كرده است كه مشخصه آنها میزان نسبت جمعیت سالمند در این كشورها است. بدین صورت كه كشورهای دارای جمعیت جوان، كشورهایی هستند كه نسبت سالمندان آن زیر 4 درصد باشد.
كشورهای دارای جمعیت بزرگسال كشورهایی هستند كه نسبت سالمندان آن بیـن 4 تـا 6 درصد باشد و كشورهای دارای جمعیـت سالخورده كشورهایی هستند كه نسبت جمعیت سالمندان آن بیش از 7 درصد باشـد.
فرصت پنج‌ساله برای اصلاح روند رشد جمعیت کشور
امیرحسین بانکی پور رئیس‌کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده مجلس شورای اسلامی می‌گوید: «فقط پنج سال زمان برای اصلاح روند کنونی رشد جمعیت کشور و بهبود فرزندآوری داریم تا خطر پیش روی کشور در این زمینه را از سر بگذرانیم.»
امیرحسین بانکی‌پور می‌افزاید: «باید قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده به طور کامل به مسئولان و مردم اطلاع‌رسانی شود تا همه از مشوق و حمایت‌های پیش‌بینی‌شده مطلع شوند.»
وی اظهار می‌دارد: «اکنون سه جریان در روند تشویق مردم به فرزندآوری به جان مسئولان و تصمیم‌گیران افتاده و به نرمی مانع از اجرای دستورات و قوانین ابلاغی می‌شود.»
بانکی پور اضافه می‌کند: «چندین سال قبل سند سری دولت آمریکا مبنی بر تأثیر کاهش جمعیت ایران بر نابودی این کشور افشا شد و رهبر معظم انقلاب در همان زمان هشدار در زمینه اصلاح روند فرزندآوری را اعلام کردند.» این نماینده مجلس خاطرنشان می‌کند: «زمانی که بحث اصلاح قوانین مربوط به تنظیم خانواده و فرزندآوری مطرح شد، عده‌ای به سمت شورای نگهبان رفتند تا آنان را ترغیب به جلوگیری از اصلاح این قوانین کند.» وی تأکید دارد: «این افراد با هر شخصی در هر جایگاهی با زبان خودشان سخن می‌گویند و آنان را متقاعد به موافقت با ایشان می‌کنند.»
رئیس‌کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده مجلس شورای اسلامی می‌گوید:
«تار و پود تمام برنامه‌ها در سال‌های گذشته تأکید بر تنظیم خانواده و مخالفت با افزایش تعداد فرزندان بوده و اکنون تغییر این وضعیت کار دشوار و مخالفت عده‌ای با آن طبیعی است.»
وی جریان دیگر مخالف با اصلاح روند تغییر جمعیت را افرادی برشمرده که منافع اقتصادی از تنظیم خانواده دارند و می‌گوید: «این افراد نیز به‌صراحت و به طور مستقیم در برابر قوانین مجلس و دستورات دولت ایستادگی نمی‌کنند، بلکه سخن خود را با زبان افراد توجیه و شناخته شده می‌گویند. تار و پود تمام برنامه‌ها در سال‌های گذشته تأکید بر تنظیم خانواده و مخالفت با افزایش تعداد فرزندان بوده و اکنون تغییر این وضعیت کار دشواری است.»
بانکی‌پور تصریح می‌کند: «همه باید متوجه باشند که اگر درک درستی از اهمیت این مسئله و تغییر روند فرزندآوری کنونی نداشته باشیم، در مشکل بزرگی گرفتار خواهیم شد.»
وی به تأکیدات سنگین قانون جوانی جمعیت برای برخورد با افرادی که از اجرای آن سرباز می‌زنند اشاره و اضافه می‌کند: «پیش‌ازاین در اجرای قوانین مشابه سخت‌گیری نبود، اما ازاین‌پس با داروخانه‌ها، پزشکان، مسئولان و تصمیم‌گیرانی که از اجرای مفاد این قانون خودداری کنند، به جد برخورد می‌شود.»