مخاطبشناسی آثار دفاع مقدس برای ترجمه معکوس
نشست «مخاطبشناسی آثار دفاع مقدس برای ترجمه معکوس» از سلسله نشست‌های «دوشنبه‌ها با نشر بین‌الملل»، با حضور احمد شاکری؛عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی و سید رضا میربابا؛ مدیر انتشارات صریر با اجرای امیر بیک‌محمدی در سرای کتاب برگزار شد.
ادبیات دفاع مقدس
ادبیات در بحران است
احمد شاکری در این نشست بیان کرد: باید درنظر گرفت که در ادبیات دفاع مقدس، راویان مستندنگار و داستان‌نویسان حوزه دفاع مقدس، چه مخاطبی را در چه دوره‌هایی لحاظ کرده‌اند. از همان زمانی که گمان کردند چیزی برای گفتن دارند، حتما مخاطبان خود را نیز مدنظر داشته‌اند. در ادوار ادبیات دفاع مقدس، تنوعی از مخاطبان وجود داشته و لزوما مخاطبان جهانی ملحوظ نبوده‌اند. اگر نویسنده یا راوی بگوید من برای مخاطبان جهانی می‌نویسم، سؤال این است که چه آشنایی نسبت به مخاطب جهانی دارد و چه می‌داند که مخاطب جهانی چه می‌خواهد. مخاطبشناسی پسینی هم یعنی اینکه چیزی را نوشته‌ایم و ادبیاتی را تولید کرده‌ایم، درحالی‌که نه تحقیقی کرده‌ایم و نه برنامه‌ای را برای سنجه‌های ذهنی مخاطب داشته‌ایم. انگاره‌ای در ذهن ما شکل گرفته که حتما باید مخاطب جهانی داشته باشیم.
وی ادامه داد: در بحث مخاطبشناسی، ادبیات و ارکانش و مخاطب در یک تعامل دائمی قرار دارند. در بحث ادبیات داستانی و همچنین ادبیات مستندنگار، ادبیات ما در دوره گذار است. دوره‌ای نیست که در آن به چیز ثابتی رسیده باشیم. در ادبیات دفاع مقدس ما در دوره گذار هستیم، یعنی نه به چیزی رسیده‌ایم، نه متعلق به قبلیم، بلکه همواره در حال تجربه و خطا هستیم و تا در ادبیات به ثبات نرسیم در مخاطب هم به ثبات نخواهیم رسید.
این نویسنده و پژوهشگر حوزه دفاع مقدس در ادامه جایگاه ادبیات انقلاب اسلامی، بیان کرد: ما کی و چگونه به مخاطب مسئله‌مند شدیم؟ ما به واسطه مخاطب ادبیات مسئله‌مند شدیم یا به واسطه مخاطب جریان انقلاب اسلامی؟ انقلاب ما را نسبت به ادبیات مسئله‌مند کرد. انقلاب اسلامی مخاطبی را به میدان آورد که پیش از این مخاطب ادبیات نبود و ما باید برای این مخاطب ادبیات تولید می‌کردیم. گونه غالب، مسلط و رسمیت‌یافته و گونه‌ای که از جهات متعدد کمی و کیفی قابل عرضه و قابل بحث است، همین گونه دفاع مقدس است. اگر درباره تجربه مخاطب در حوزه ادبیات صحبت می‌کنیم، بهترین مثال ادبیات دفاع مقدس است.
شاکری گفت: ادبیات ما تلاش دارد هم خود را جلو ببرد و هم در این پیشروی یک سری از مخاطبان را ببیند. دیدن و فرض مخاطب، خودش یک نکته مهم است. ادبیات دفاع مقدس ما تا زمانی که برای مخاطب مطلوب ایرانی شیعی انقلابی معتقد تجربه‌گر نوشته شود، نمی‌تواند موفق شود. خاطرات در دوره‌ای برای کسی نوشته می‌شد که خودش راوی و تجربه‌گر دفاع مقدس بود، لذا جزئیاتی در آن وجود نداشت و نکاتی که برای منِ غیرتجربه‌گر مهم است، وجود ندارد. ادبیات این حوزه باید از تجربه‌گران، از هم‌کیشان و هم‌دینان، از موافقان انقلاب اسلامی عبور کند تا بتواند مخاطب جهانی داشته باشد. عبور کردن نه به این معنی که آن‌را کنار بگذارد، بلکه ابزار مجهزتری برای مواجهه با مخاطب جهانی پیدا کند. اگر این‌گونه شود مخاطب جهانی و ترجمه معنی پیدا می‌کند.
وی افزود: اینکه چگونه به مخاطب جهانی منتقل شدیم، در طول این است که ما چگونه مخاطب را در حوزه ادبیات پس از انقلاب، پروراندیم. نکته نخستی که باید به آن توجه کرد این است که گونه‌ها چرا گونه می‌شوند؟ چرا تبدیل به گونه‌های مسلط و جریان می‌شوند؟ چرا ادبیات دفاع مقدس گونه مسلط شد و چرا ادبیات انقلاب اسلامی، ادبیات مهاجرت و ادبیات روستایی، گونه مسلط نشد؟ این سؤالات دلایل مختلفی دارد که یکی از آنها مربوط به وقایعی است که به دلیل اهمیت‌شان می‌توانند گونه‌ساز باشند. همه دلایل را باید بررسی کرد. مخاطب در این زمینه خیلی مهم است. اینکه گونه دفاع مقدس پس از گذشت ۱۹ ماه از زمان پیروزی انقلاب اسلامی شکل گرفت، همواره برای جمعی از اهالی پژوهش جای سؤال بوده که چرا گونه ادبیات دفاع مقدس، گونه ادبیات انقلاب اسلامی به‌‌معنای اخص انقلاب بهمن ۵۷ را کنار زد و توفیق یافت؟ تعبیری در این‌باره وجود دارد که ناظر بر تأثیر مخاطب است. چرا یک گونه توفیق پیدا می‌کند؟ یکی از دلایل مربوط به نیاز مخاطب است.
وی افزود: ادبیات دفاع مقدس در دهه ۶۰ ادبیات حماسی است، اما ادبیات در دهه ۷۰ با فرض تغییر مخاطب شکل گرفت. جنگ تمام شده و اکنون وقت آن است که مسائل و اقتضائات آن دوره بررسی و بیان شود. مخاطب در این دوره به‌دنبال بیان ناگفته‌هاست. دیگر مخاطب ادبیات حماسی را نمی‌پسندد، بلکه ادبیات اعتراضی و اعترافی مورد پسند اوست. از دهه ۷۰، گرایشی نسبت به جریان ادبیات جهانی پدید آمد. نه‌تنها مخاطب جدید شده و دیگر ادبیات حماسی را نمی‌خواهد، بلکه اساسا ادبیات حماسی و حماسه، قدرت ارتباط‌گیری با مخاطب جدید را ندارد. قهرمان‌زدایی و ایدئولوژی‌زدایی انجام شده چون مخاطب امروز با ایدئولوژی ارتباط برقرار نمی‌کند. وقتی به سراغ مخاطب جهانی می‌روید، مخاطب جهانی چیزی از ایدئولوژی شما نمی‌داند و این‌گونه ادبیات را نمی‌پسندد. انسان غربیِ امروز دچار شکاکیت است و ادبیات ما باید نمادی از این شکاکیت باشد. باید شخصیتی خلق کنیم که مخاطب جهانی آن را بفهمد. طرح این تصویر از مخاطب جهانی، تا‌ثیراتی را بر ادبیات دفاع مقدس گذاشت که باعث شد قدم به قدم از داشته‌هایمان از ادبیات بومی دفاع مقدس عقب و عقب‌تر برویم. طرح غلط و موضع‌‌مند ادبیات جهانی، ذهنیت داستان‌نویسان ما را این‌طور تغییر داد که نه‌تنها مخاطب جهانی بلکه مخاطب ایرانی هم دیگر این‌گونه روایت‌ها را نمی‌خواهد و با آنها ارتباط برقرار نمی‌کند.
این نویسنده حوزه دفاع مقدس همچنین گفت: ادبیات دفاع مقدس، فعلا ادبیات مناسبت‌تری برای ترجمه است یا درباره چیستی و چرایی ترجمه در این حوزه صحبت کنیم. چون جریان‌های موضوعی دیگر در این دوره چندان رشد نکردند و آثار متعدد و خصوصیات جریانی ندارند. شایسته این است که ما رکن ترجمه را برای غنای یک جریان ادبی
آن هم جریانی که به یک جریان باثبات تبدیل شده، به آن اضافه کنیم. در ادبیات دوران انقلاب اصل بر این است که ما می‌توانیم به ادبیاتی دست پیدا کنیم که بتواند محتوای موردنظر را نمایندگی کند. نکته این است که خیلی واضح ما می‌خواهیم درباره دفاع مقدس بنویسیم، نمی‌خواهیم درباره جنگ بنویسیم.
نویسندگان ادبیات داستانی سیاه دفاع مقدس
حتی در به‌کار بردن عنوان دفاع مقدس درباره واقعه جنگ هشت‌ساله پرهیز می‌کنند. درحالی‌که دفاع مقدس ما به لحاظ ماهوی، ارزشی، نوع کنشگران، آداب جنگ و... با جنگ‌های استعماری و جنگ‌های دفاعی دنیا متفاوت است. بنابراین رویکرد تقلیل‌گرایانه که عملا به تحریف دفاع مقدس می‌انجامد در دیدگاه این گروه وجود داشته است.
شاکری در بخش پایانی سخنان خود بیان کرد: متأسفانه ادبیات ما در جریان دفاع مقدس، سیر طبیعی خود را طی نکرده است. یک سری آثاری که برای ترجمه انتخاب می‌شوند، نمایندگان واقعی ادبیات دفاع مقدس نیستند و تبلیغاتی که درباره ترجمه می‌شود، اطلاعات و آگاهی‌های غلط که هم در مورد مخاطبشناسی پیشین و هم در مورد مخاطبشناسی پسینی وجود دارد، تحویل مخاطب می‌دهد. در ذهن مجموعه‌هایی که چنین گزینش‌هایی برای ترجمه دارند، این القا شده که ادبیات ما زمانی جهانی می‌شود که مشابه ادبیات جهانی جنگ در جهان باشد و ارزش‌ها در آن دیده نشود. دامنه این بحث دامن ادبیات پایداری را هم می‌گیرد. بعضی از اصطلاحات تلاش می‌کنند دامنه یک مقوله را از یک تجربه بومی و به‌تعبیر من از یک تجربه شیعی، معاصر، انقلابی توسعه دهند و برای آن دامنه جهانی بسازند. ادبیات ما اگر حرفی از ما نزند، جهانی شدن آن‌چه ارزشی دارد.
ضرورت توجه به
ترجمه آثار حوزه کودک و نوجوان
سیدرضا میربابا؛ مدیر انتشارات صریر نیز در این دیدار با اشاره به تأکید مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) در زمینه راه‌اندازی نهضت ترجمه از کتاب‌های فاخر، بیان کرد: به تبع این فرمایش، کارگروه مشورتی ترجمه با حضور صاحبنظران در سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس راه‌اندازی و مأموریت‌هایی برای این کارگروه تدوین شد. در این راستا، شیوه‌نامه‌ای تنظیم و به تمامی استان‌های کشور ارسال شد. در این شیوه‌نامه، روال بحث ترجمه در متون ادبی تشریح شده است.
وی با اشاره به ضعف در زمینه نیازسنجی مخاطبان خارج از کشور در حوزه آثار دفاع مقدس، اظهار کرد: نیازسنجی درباره میزان استقبال مخاطبان دیگر کشورها از آثار این حوزه چندان صورت نگرفته ولی با همین میزان سنجش ذائقه مخاطبان که در مجموعه بنیاد صورت گرفته، مشخص شد که اقبال و گرایش به حوزه ادبیات داستانی بیشتر از دیگر زمینه‌هاست.
این ناشر با بیان اینکه در بحث ترجمه نوعی آشفتگی وجود دارد، افزود: یکی از سیاست‌های بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس، بحث سیاستگذاری و مخاطبشناسی در این زمینه است. به‌نظر من محور فعالیت‌های ترجمه آثار این حوزه باید اداره‌کل مجامع و تشکل‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باشد، ولی وزارت امور خارجه، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی نیز باید در یک هم‌افزایی، به شیوه دقیقی در این موضوع برسند تا حوزه ترجمه تقویت شود. ما در مجموعه انتشارات صریر با همکاری وزارت امور خارجه، فعالیت‌هایی در حوزه ترجمه داشته‌ایم ولی برای معرفی آثار فاخر در حوزه دفاع مقدس، مقاومت و مدافعان حرم به مخاطبان خارجی، نیازمند هم‌افزایی با دیگر نهادها هستیم.
میربابا اظهار کرد: در سال‌های اخیر به کشورهای حوزه مقاومت و به‌ویژه سوریه، به‌صورت هدفمند به‌عنوان یک بازار هدف در حوزه ترجمه آثار حوزه مقاومت و دفاع مقدس نگاه نکرده‌ایم و کارها جسته‌گریخته بوده است.
وی همچنین گفت: در بحث انتشار و ترجمه آثار حوزه کودک و نوجوان با موضوع دفاع مقدس، ذائقه‌سنجی و مخاطبشناسی انجام نشده که تأمل و توجه به این موضوع ضروری و نیازمند برنامه‌ریزی و سیاستگذاری است.
مدیر انتشارات صریر در پایان تأکید کرد: نهادها و موسسات فعال در حوزه دفاع مقدس، آژانس‌های ادبی، اداره‌کل مجامع، تشکل‌ها و فعالیت‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان فرهنگ و ارتباطات و رایزنی‌های فرهنگی ایران در دیگر کشورها ازجمله حلقه‌های موثر در زمینه ترجمه و معرفی آثار حوزه دفاع مقدس در سطح بین‌المللی هستند که باید با انسجام و هم‌افزایی بین آنها، نهضت ترجمه آثار و معرفی اصولی آنها در سطح جهانی صورت گیرد. حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب نیز فرصت خوبی برای تعامل با ناشران خارجی است. در این راستا نباید از نقش رسانه‌ها به‌عنوان یک ابزار قوی در معرفی آثار و فعالیت‌های این حوزه غافل شد.