نقش شـایعه در جنگ روانـی
محسن خجسته
در نوشتار حاضر چیستی شایعه و نقش آن در جنگ نرم دشمنان برای ایجاد ناآرامی روحی و روانی در میان ملت‌ها و برخی کارکردهای شایعه مورد بررسی قرار گرفته است.
***
شایعه در جنگ نرم
جنگ دارای اقسام مختلف و متعددی است و این گونه نیست که تنها در میدان رزم و کارزار انجام گیرد؛ زیرا اگر هدف از جنگ تصاحب سرزمین و تسلط بر منطقه و جامعه و یا ملتی است، جنگ میدانی و کشتار طرفین تنها یک شیوه از شیوه‌هاست.
بسیار از کسانی که آغازگر جنگ هستند به هدف تصاحب قدرت و منابع سرزمینی دست یه این کار می‌زنند و از آنجا که منابع انسانی نیز بخشی از قدرت و ثروت تلقی می‌شود، کمتر متمایل به کشتن و نابودی نیروی کار و ثروت هستند و با توجه به اینکه بیشترین کسان حاضر در جبهات و میادین نبرد را جوانان و نیروی پرتوان کار تشکیل می‌دهد، کشتار آنان چیزی جز زوال ثروت و قدرت نیست؛ زیرا بی وجود کارگردانی که بتوانند منابع را از دل خاک خارج کنند و یا بر ثروت و قدرت شخص بیفزایند سرزمین‌های بی‌منابع انسانی مفید و سازنده معنا و مفهومی ندارد. بر این اساس از نظر متجاوزان و قدرت‌طلبان ستیزه‌جو، دستیابی با کمترین تلفات و هزینه‌ها و بیشترین سود، بهترین شیوه جنگی است و این از راه جنگ‌های میدانی و رزمی به دست نمی‌آید.
اهدافی که متجاوزان و سلطه‌گران در پی آن هستند اگر به شیوه‌های دیگری تحقق یابد برای آنان کم هزینه‌تر و گرانبهاتر است، این گونه است که بهره‌گیری از هر شیوه جنگی دیگری که به تصاحب ثروت و قدرت سرزمینی و جامعه و ملتی بینجامد برای آنان دارای ارزش و اهمیت بیشتری است، از این‌رو جنگ روانی به عنوان ابزار کارآمد و کم‌هزینه و پردرآمد مورد توجه جنگ‌افروزان و قدرت‌طلبان بوده و هست.
جنگ روانی خود دارای اشکال و اقسامی است که به هدف تضعیف روحیه دشمن مورد استفاده قرار می‌گیرد و این گونه نیست که تنها در میدان جنگ و کارزار به کار رود.
جنگ روانی را در حوزه جنگ نرم و قدرت نرم دسته‌بندی می‌کنند. جنگ نرم همانند قدرت نرم مبتنی بر ابزارهای ویژه‌ای است.
به این معنا که اگر برای جنگ سخت و قدرت سخت انواع و اقسام سلاح‌هایی چون توپ و تانک و هواپیماهای جنگی و رزمنده‌های کارکشته با توان بالای بدنی نیازمند است؛ در جنگ نرم بهترین سلاح‌ها و رزم‌آوران کسانی هستند که در ایجاد فضای تشنج و امنیت‌زدایی موفق‌تر باشند و بتوانند روحیه دشمن را تخریب و امنیت عمومی جامعه را به هم ریخته و اذهان و افکار عمومی را به خود مشغول دارند و از تبلیغات و رسانه‌های عمومی و جمعی چون شعر و موسیقی و اینترنت و ماهواره و روزنامه و مانند آن به درستی بهره‌گیری کنند.
یکی از ابزارهای کارآمد در جنگ روانی که زمینه فروپاشی امنیتی و اخلاقی و همدلی و همیاری در جامعه را فراهم می‌کند و جامعه متحد و منسجم را به جان هم می‌اندازد و فرصت‌های بسیاری را به تهدید علیه جامعه و ملت تبدیل می‌کند شایعه است. شایعه ابزاری کارآمد است که در میدان جنگ سخت نیز کاربرد دارد. شایعه‌سازان در میدان‌های جنگ با بهره‌گیری از شایعات که به سرعت دهن به دهن پخش می‌شود و همانند موجی همه را تکان داده و می‌لرزاند، زمینه تهاجم‌های وسیع با کمترین هزینه و تلفات برای خود را به مرحله اجرا می‌گذارند. این شیوه درجنگ احد مورد استفاده قرار گرفت و موجب فروپاشی انسجام ارتش اسلام شد، به گونه‌ای که رزمندگان اسلام پا به فرار گذاشته و پیامبر را با شماری چند نفری چون امیرمومنان(ع) تنها گذاشتند.
شایعه در جنگ روانی از نقش کلیدی و مؤثری برخوردار است و در جهان امروز که همواره سخن از قدرت نرم و جنگ نرم می‌باشد، رسانه‌ها و شایعات به جای جنگ سرد نشسته و در چند کشور جهان این شیوه، دولت‌هایی را فرو پاشیده و زمینه چیرگی و نفوذ امپریالیسم آمریکایی و فرهنگ غربی را برآنها فراهم آورده است.
شایعه‌سازان
از آنجا که شایعه‌سازان در حوزه جنگ روانی جز دشمنان ملت نمی‌باشند نمی‌توان آنان را افرادی ساده و فریب‌خورده دانست که از روی جهل و سرگرمی دست به این کار می‌زنند؛ زیرا شایعاتی که امور عادی را مختل می‌سازد و میان افراد جامعه و یا دولت و ملت تنش ایجاد می‌کند و امنیت روانی، اقتصادی و اجتماعی جامعه را دچار بحران می‌گرداند نمی‌تواند تنها به عنوان شوخی و یا سرگرمی مطرح شود و نباید گول ظاهر افراد را خورد؛ زیرا این افراد چه از خارج شایعه‌ای را دریافت کرده و یا خود به ساخت آن اقدام نموده باشند در مسیر دشمن و اهداف آن حرکت کرده‌اند و می‌بایست مورد بازخواست و مجازات قرار گیرند.
هر جامعه و دولتی برای تحقق فرصت‌های برابر برای افراد جامعه، پیش نیازی به نام امنیت دارد. امنیت کلیدی‌ترین و اساسی‌ترین بخش است.
جامعه در صورتی می‌تواند در مسیر رشد و شکوفایی قرار گیرد که از نظر امنیت به مفهوم عام تامین باشد و دغدغه‌های امنیتی نداشته باشد.
با نگاهی به تاریخ ملت‌هایی چون ملت ایران روشن می‌شود که هر گاه حکومت‌ها توانسته‌اند مرزهای امنی را برای کشور ایجاد کنند و دشمنان بیرون و درون را سرکوب نمایند، فرصت‌های آموزشی و پژوهشی فراهم آمده و اقتصاد شکوفا شده و فرهنگ تمدنی شکل گرفته است. اگر به آثار باقیمانده از گذشتگان که هنوز در بسیاری از مناطق مورد استفاده قرار می‌گیرد توجه شود همه آنها آثاری است که از عصر امنیت و قدرتمندی دولتی شکل گرفته است.
به عنوان نمونه آثار تمدنی به جا مانده از عصر شاه عباس کبیر صفوی به خوبی نشان می‌دهد که قدرت دولت و سرکوب دشمنان درون و بیرون چگونه فرصتی برای کشور فراهم آورد تا از هر گوشه و کنار جهان اصحاب علم و دانش و هنرمندان و فن‌آوران به ایران سرازیر شوند و آثار بزرگ تمدنی بیاورند که هنوز مورد استفاده است.
شایعه از جمله ابزارهایی است که این مهم دولت را تهدید می‌کند و موجب تنش و تشنج و فقدان امنیت می‌شود. بنابراین شایعه‌سازان را نمی‌توان هرگز جزو دوستان ملت و جامعه‌ای دانست بلکه آنان مهم‌ترین دشمنان دولت‌ها، ملت‌ها هستند که باید با تمام قدرت و توان به مقابله با آنان برخیزند.
آثار و کارکردهای شایعه
شایعه چنان‌که علامه دهخدا در لغت‌نامه خود آورده، خبری است که فاش و علنی می‌شود، ولی صحت و نادرستی آن معلوم نباشد.
(لغت‌نامه دهخدا، ج9، ص12435) بنابراین شایعه ویژگی خبری دارد و به هدف اطلاع‌رسانی در جامعه پخش می‌شود ولی چون درستی و صحت و یا نادرستی آن اثبات نشده است نمی‌توان براساس آن تصمیم‌گیری کرد.
سوال اساسی این است که چه ویژگی در شایعه است که به سرعت بیش از اخبار موثق و مستند پخش می‌شود و تاثیرگذار می‌باشد و چه آثار و کارکردهایی دارد؟
شایعه از ویژگی خاصی برخوردار است که مربوط به محتوای خبر می‌باشد. به این معنا که شایعه همواره متوجه نقاط حساس و بااهمیت است. اگر آسایش و آرامش(امنیت) از مهم‌ترین و اصلی‌ترین دغدغه فردی و جمعی باشد و اصولا خوشبختی را به تحقق این دو امر منوط کرده و حتی گفته‌اند که آسایش در سایه‌سار امنیت و آرامش تحقق می‌یابد می‌بایست گفت که شایعات اصولا متوجه امنیت و آرامش مردم است.
هر شایعه‌ای که بتواند این نقطه مرکزی و محوری را مورد حمله قرار دهد شخص و یا جامعه را دچار بحران می‌سازد و به هرج و مرج می‌کشاند.
نقطه تحریک‌پذیر آدمی و جامعه، مهم‌ترین دغدغه آدمی است و شایعات این نقطه مرکزی را مورد حمله قرار می‌دهند.
از این‌رو شایعات به سرعت دهن به دهن و پخش می‌شود و امروز با توجه به وسایل ارتباط جمعی پیشرفته‌ای چون اینترنت و تلفن همراه و فضای مجازی، در چشم به هم‌زنی از شهری و کشوری به همه جهان سرایت می‌کند و تغییرات مهم و عمده‌ای را در وضعیت قوا و توازن آن و مانند آن به وجود می‌آورد.
شایعه‌ای چون شلیک گلوله‌ای در خلیج فارس و یا حمله قایقی تندرو به کشتی جنگی و یا نفتی می‌تواند بازارهای جهانی را با آشفتگی و تنش روبه‌رو سازد.
قرآن نخستین و مهم‌ترین کارکرد شایعه را ایجاد اضطراب و سلب آرامش از شخص و یا جامعه برمی‌شمارد و در آیه 83 سوره نساء می‌فرماید که چگونه پخش خبری ترسناک و خوف‌انگیز می‌تواند مردمان را از رفتار عادی دور سازد و تعادل روحی و روانی آنان را به هم زند.
از این رو می‌خواهد که پیش از پخش هر شایعه‌ای نخست آن را با مسئولان امر (پیامبر(ص)) در میان گذارند تا از تبعات و پیامدهای شایعه در امان بمانند.
براساس تاثیر سریع و واکنش‌برانگیز و تاثر شدید عاطفی و احساسی آدمی از شایعات است که خداوند به نقش آن در جنگ‌ها اشاره می‌کند و می‌فرماید که چگونه شایعات می‌تواند در میدان رزم موجب ارعاب و وحشت رزمندگان شود و آنان را از مدیریت جنگ دور ساخته و گرفتار اضطراب روحی و روانی کند.(آل‌عمران، آیه173)
کسانی که در جنگ به سبب فشار بی‌امانی چون ترس از مرگ از حالت طبیعی خارج شده‌اند و زمینه هرگونه فروپاشی روحی و روانی در آنان وجود دارد، کوچک‌ترین شایعه که امنیت و آرامش آنان را در معرض خطر نشان دهد می‌تواند اضطراب را در آنان تشدید کرده و شخص را به واکنش‌های تند و عصبی و بیرون از عقل و تدبیر وادار سازد و این‌گونه است که بی‌آنکه به موقعیت خود و دشمن توجه کند پا به فرار می‌گذارد و زمینه مرگ و تلفات بیشتری را فراهم می‌آورد؛ زیرا در هنگام گریز فرصت هرگونه مقابله با سلاح‌های دشمن را از دست می‌دهد و در موقعیتی قرار می‌گیرد که از سوی دشمن به سادگی کشته می‌شود.
دشمنان برای برآورد توان روحی و روانی از شایعات بهره‌برداری می‌کنند. شایعات به دشمن این فرصت را می‌دهد تا از نظر روحی و روانی جبهه مقابل را ارزیابی کند و کیفیت وضعیت روحی و روانی و آمادگی روحی رزمندگان را بسنجد.
آثار مخرب شایعه موجب شده است که قرآن نسبت به هرگونه شایعه‌ای واکنش تند و شدیدی نشان دهد و انتشار هرگونه خبر و شایعه‌ای را پیش از تایید مسئولان امور حرام بشمارد.(نساء آیه 83 و نیز احزاب آیات 60 و 61 و نور آیه 11 و 15 و 19)
این مسئله به ویژه در امور اجتماعی و سیاسی و اقتصادی که با امنیت عمومی در ارتباط است تشدید می‌شود و از مسلمانان خواسته شده تا از شایعه‌پراکنی و نقل اخبار جنگی و امنیتی پیش از تایید و یا تکذیب آن از سوی مسئولان خودداری کنند.(نساء آیه 83 و نور آیات 11 تا 17)
اگر بر افراد ملت است که از پخش شایعه خودداری کنند و در دام شایعه‌سازان نیفتند از دولت‌ها و دولتمردان نیز خواسته شده است تا با ارائه اخبار شفاف و سالم از حضور شایعه جلوگیری کنند و از نفوذ آن بکاهند. خداوند در آیه 83 سوره نساء همان‌گونه از مردم می‌خواهد که از شایعه‌پراکنی خودداری کنند از آنان می‌خواهد به مسئولان مراجعه کنند و این بدان معناست که مسئولان موظف هستند که نسبت به مسائل اطلاع‌رسانی شفاف و درستی داشته باشند.
در قرآن شایعه به ویژه شایعاتی که امنیت اجتماعی را در معرض خطر قرار می‌دهد به عنوان عمل شیطانی شمرده شده و در آیات 173 و 175 سوره آل عمران و نیز آیه 83 سوره نساء از آن بازداشته است.
راه مقابله با شایعات و آثار و تبعات منفی شایعات آن است که دولتمردان به شفاف‌سازی اقدام کرده و در حد مجاز اخبار را در اختیار مردم قرار دهند و همچنین از شایعات استفاده ابزاری نکنند؛ زیرا هرگونه استفاده ابزاری موجب می‌شود تا اعتماد عمومی نسبت به شایعات افزایش و نسبت به اخبار رسمی کاهش یابد و برای دشمن فرصت سوءاستفاده از این وضعیت روانی فراهم آید و بتواند در آینده حتی دو نسل بعد از آن بهره‌برداری کند.
دشمن جنگ روانی و قدرت نرم را برای بلندمدت و سی تا پنجاه سال بعد برنامه‌ریزی می‌کند بنابراین نمی‌توان به آثار گذرا و اندک شایعات دل بست و از آن سود جست.
تکذیب سریع و بهنگام شایعات از سوی مسئولان می‌تواند زمینه تاثیرگذاری آن را از بین ببرد و دشمن نتواند از آن برای تخریب حوزه امنیتی بهره‌برداری کند. (نور آیات 11 تا 16)