شبی که سرنوشت اسلام را رقم زد
امام متقین(ع) لحظه‌ای آسوده نزیست و همواره حیات پاکیزه و اعجاز گونه‌اش برای اسلام و مسلمین، بارش رحمت و برکات الهی بود. با وجود علی مرتضی هیچ گرهی نگشوده و هیچ مشکلی لاینحل نمی‌ماند و در مصیبت‌های جانکاهی که برای مسلمانان راه چاره‌ای نبود پیوسته چشمان رسول خدا(ص) به جمال دلارای علی(ع) روشن می‌گردید.
یکی از فرازهای مهم و سرنوشت‌ساز حیات طیبه امیرمومنان آن شبی است که رسول خدا(ص) از کید مشرکان به غار ثور پناه برد و از آنجا به مدینه مهاجرت فرمود. آن شب امیرمومنان در بستر پیامبر خوابید و جان عزیز خود را در معرض شمشیرهای برهنه و خون ریز مشرکان قریش قرار داد و باعث شد رسول خدا به سلامت به مدینه مهاجرت فرماید و بنیان تمدنی عظیم را پی‌ریزی نماید. آن شب در فرهنگ اسلامی «لیلهًْالمبيت» نام دارد و آیه ۲۰۷ سوره بقره معروف به آیه «شِراء» در شأن أن حضرت نازل گردید: «وَ مِنَ النّاسِ مَن یَشری نَفسَهُ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللهِ وَ اللهُ رئوفٌ بِالعِبادِ؛ و از مردم کسی است که جان خود را برای خشنودی خدا می‌فروشد و خدا به بندگان مهربان است.»
در این مقاله نگاهی به اظهار نظر برخی از دانشمندان شیعه و سنی در‌باره این موضوع داریم:
۱. در تفسیر کبیر فخر رازی ذیل آیه ۲۰۷ سوره بقره آمده است: «این آیه در شأن علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) نازل شده در آن شبی که در بستر رسول خدا خوابید و حضرت توانست به غار ثور رود. روایت است هنگامی که علی(ع) در بستر آن حضرت خوابید، جبرئیل بالای سر و میکائیل پایین پای حضرتش قرار گرفت. آنگاه جبرئیل ندا کرد آفرین! آفرین بر همچون تویی‌ای فرزند ابوطالب! خداوند نزد فرشتگان به تو مباهات می‌کند آن گاه این آیه نازل شد.»
۲. تفسیر برهان ذیل آیه شریفه از طرق مختلفی به موضوع لیلهًْالمبيت و نزول این آيه پرداخته است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
- ازکتاب امالی شیخ صدوق از قول ابوذر آورده است: «زمانی که خلیفه دوم برای تعیین خلیفه پس از خود امر به تشکیل شورای شش نفره نمود، علی علیه‌السلام در جمع آنان فرمود دوست دارم آنچه می‌گویم بشنوید و چنان‌که حق بود بپذیرید. گفتند بگو. حضرت قدری از فضایل خود را برشمرد و آنان تصدیق می‌کردند. آنگاه امیر مؤمنان فرمود آیا آیه وَ مِنَ النّاسِ مَن یَشرِی... در‌باره کسی جز من نازل شده است آن هنگام که با خفتن در بستر رسول‌الله(ص) جان آن حضرت را حفظ کردم؟ جملگی گفتند نه.
- از انس بن مالک آورده است: «چون رسول خدا(ص) به همراه ابوبکر به سوی غار می‌رفت به علی امر نمود که در بسترش بخوابد. امام علی(ع) آن شب را در منزل پیامبر گذرانید، در حالی که خود را برای کشته شدن آماده کرده بود. زیرا مردانی از قریش به قصد کشتن پیامبر در اطراف خانه گرد آمده بودند و تردیدی نداشتند کسی که در بستر خوابیده، پیامبر است. آنان به یکدیگر می‌گفتند بیدارش کنید تا درد و رنج کشته شدن را بچشد و مشاهده کند که چگونه شمشیرها جانش را می‌ستانند. اما هنگامی که او را بیدار کردند، دیدند علی(ع) در بستر است. لذا او را رها کرده و در طلب رسول خدا(ص) برآمدند. در این هنگام خداوند آیه و من الناس من یشری... را نازل فرمود.»
- از ثعلبی در تفسیر خود و غزالی در احیاء العلوم و دیگران از قول رسول اکرم(ص) آورده است: «خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی فرمود که من بین شما پیوند برادری بستم و عمر یکی از شما را از دیگری طولانی‌تر قرار دادم. اینک کدام یک از شما حاضر است برادرش را بر خود ترجیح دهد و افزونی عمر خویش را بر برادرش ببخشد؟ اما آن دو فرشته مقرب از پذیرش این موضوع سرباز زده و مرگ را ناپسند دانستند. پس خداوند به آنان فرمود آیا نمی‌خواهید مانند ولیِّ من علی بن ابی‌طالب(ع) باشید؟ من بین او و محمد صلی الله علیه و آله پیمان برادری بستم و علی حیات پیامبر را بر جان خود مقدّم شمرد و در بستر او خفت تا با فدا کردن وجود خویش از او محافظت کند. اینک بر زمین فرود آیید و علی را از آسیب دشمنان مصون دارید. پس جبرئیل در کنار سر حضرت قرار گرفت و میکائیل پایین پای او. آن گاه جبرئیل گفت آفرین! آفرین بر همچون تویی‌ای فرزند ابی‌طالب! خداوند نزد ملائک به تو مباهات می‌کند. آن گاه خداوند آیه و من الناس من یشری... را نازل فرمود.»
- از قول نهج‌البیان چنین آورده است: «آیه وَ مِنَ الناسِ مَن یَشری... هنگامی نازل شد که امیرالمومنین(ع) در بستر پیامبر خوابید. زیرا قریش با یکدیگر پیمان بسته بودند که شبانه پیامبر را به قتل برسانند. بدین صورت که از هر قبیله، فردی انتخاب شود. آن گاه در حالی که رسول خدا(ص) در بستر خفته است، حمله کنند و هر کس بر او زخمی بزند تا قاتل مشخص نشود و انتقام خون پیامبر ممکن نباشد.
پس جبرئیل بر پیامبر نازل شد و او را از تصمیم قریش مطلع ساخت و دستور داد تا پسر عمویش علی علیه‌السلام را در جای خود بخواباند و خود به مدینه مهاجرت نماید. رسول خدا چنین کرد و قریشیان علی علیه‌السلام را در بستر او یافتند و چون آن حضرت سرفه کرد، او را شناختند و ناامید و دست خالی بازگشتند و اینچنین خداوند پیامبر خود را از مکر مشرکان رهانید. این روایت از قول امام باقر و امام صادق علیهما‌السلام نیز وارد شده است.»
- از مناقب خوارزمی از قول امام سجاد علیه‌السلام آورده است که آن حضرت فرمود: «اولین کسی که برای خوشنودی و رضای پروردگار دست از جان خود شست علی‌بن‌ابی‌طالب بود.»
۳. شیخ مفید در ارشاد خود چنین آورده است: «علی(ع) که در لیلهًْالمبيت به جای پیامبر خوابید، موجب شد آن حضرت از آسیب دشمنان نجات پیدا کند و خونش محفوظ بماند تا بتواند دستورات الهی را در جهان گسترش دهد و چنان‌که در آن زمان علی(ع) نبود و چنین اقدام ارزشمندی نمی‌کرد، رسالت پیامبر به انجام نمی‌رسید و نمی‌توانست وظیفه خود را عملی سازد. بلکه در آن شب، عمر شریفش به پایان می‌رسید و حسودان و دشمنان بر او چیره شده و به کار او خاتمه می‌دادند و چون قریشیان پیامبر را در بستر نیافتند تمام نقشه‌هایی که کشیده بودند باطل و بی‌نتیجه ماند و به آرزوی خود نرسیدند و اینچنین رشته ایمان تداوم یافت و بینی شیطان به خاک مالیده شد و کافران و دشمنان خوار و ذلیل شدند.»(ارشاد ۵۹)
4. علامه امینی در جلد دوم الغدیر صفحه ۴۷ از قول سبط بن جوزی در تذکرة الخواص اشعاری از حسّان بن ثابت آورده است که یکی از ابیات آن این است:
مَن کانَ باتَ عَلی فِراشِ مُحمّدٍ وَ مُحَمّدٌ أسری یَؤمُّ الغارا
«چه کسی شب در بستر پیامبر خوابید تا آن حضرت شبانه به قصد غار رهسپار شود؟»
آنگاه می‌افزاید: «این بیت به حدیثی اشاره می‌کند که امت اسلامی بر آن اتفاق نظر دارند که علی علیه‌السلام بُرد سبز رنگ رسول خدا(ص) را پوشید و در بسترش خوابید و جان خود را فدای او کرد تا آن حضرت از دست مشرکان بگریزد. از این روی در شأن او آیه وَ مِنَ الناسِ مَن یَشری نَفسَه... نازل شد.»
آنگاه علامه امینی اظهار می‌دارد: «در شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید مذکور است که ابوجعفر اسکافی گفته داستان خوابیدن علی در بستر پیامبر به تواتر ثابت شده و جز دیوانه یا بی‌دین آن را انکار نمی‌کند. همه مفسران روایت کرده‌اند که این آیه در لیلهًْالمبيت و در شأن علی نازل شده است.»
علامه امینی داستان لیله‌ًْالمبیت را به نقل از تفسیر ثعلبی آورده و کتبی از علمای اهل تسنن را نام می‌برد که این موضوع را در آنها ذکر شده است. از جمله مُسند احمد بن حنبل، تاریخ طبری، طبقات ابن سعد، تاریخ یعقوبی، سیره ابن هشام، العِقد الفَرید، تاریخ خطیب بغدادی، تاریخ ابن اثیر، تاریخ ابی الفداء، مناقب خوارزمی و...
و در پایان نیز از امام مجتبی(ع) روایتی را نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: امیرالمومنین(ع) در شب هجرت، جان خود را فدای رسول خدا(ص) نمود و با خوابیدن در بستر پیامبر، شرّ مشرکان را خنثی کرد و خداوند نیز در شأن او این آیه را نازل فرمود: «وَ مِنَ النّاسِ مَن یَشری نَفسَهُ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللهِ وَ اللهُ رَءُوفٌ بِالعِبادِ»
سيد ابوالحسن موسوی طباطبایی