نگاهی به کمیت و کیفیت ادبیات دفاع مقدس و جریان‌آفرینی آن (بخش نخست)
دل مفقودالاثرم را با سرودن از شهدا به خانه برمی‌گردانم
گالیا توانگر
ادبیات دفاع مقدس به مجموعه آثار نظم و نثری گفته می‌شود که در دو دوره؛ دوره اول سال‌های جنگ تحمیلی و دوره دوم بعد از قبول قطعنامه 598، پیرامون مسائل جنگ و حوادث، خلق شده‌اند.
دکتر محمدرضا سنگری، ادبیات دفاع مقدس را «ادبیاتی که درون‌مایه، محتوا، فرم و موضوع آنها به مسائل، حوادث و وقایع هشت سال دفاع مقدس و پیامدهای تبعات آن یعنی بازگشت آزادگان، بازگشت پیکر پاک مفقودالاثرها، موضوع شهادت، بسیج و بسیجی‌ها، دلواپسی کم‌رنگ‌شدن ارزش‌های به‌یادگارمانده از شهیدان و رزمندگان... و غیره بازمی‌گردد» تعریف می‌کند.
برخی از استادان و دانشجویان ادبیات فارسی گرایش ادبیات پایداری، این ادبیات را در بستر ادبیات پایداری موردتوجه و بررسی قرار می‌دهند و برخی دیگر نیز آن را گونه‌ای مستقل از ادبیات می‌دانند.
ادبیات پایداری؛ به مجموعه آثاری گفته می‌شود که درون‌مایه آن دفاع و مبارزه در برابر ظلم، استبداد، تحقیر ملل، بردگی... و توصیف صحنه‌های نبرد و تبعات آن است.
اما ادبیات خلق شده در دوران جنگ تحمیلی را ادبیات جنگ نمی‌نامند؛ زیرا موضوع محوری آن دفاع مشروع ملت ایران در برابر رژیم متجاوز بعثی مبتنی بر ارزش‌های دینی و الهی است. ادبیات دفاع مقدس را می‌توان در دو قالب نظم و نثر مورد بررسی قرار داد.
آثار منظوم در ساحت ادبیات دفاع مقدس
«شعر دفاع مقدس به سروده‌هایی گفته می‌شود که درون‌مایه و موضوع آنها به مسائل هشت سال دفاع مقدس و تبعات، پیامدها و ویژگی‌های آن باز می‌گردد» (سنگری، 1380، ج 3: 15). ازآنجاکه در دوره اول، شاعران دفاع مقدس را اغلب جوانان تشکیل می‌دادند، نخستین سروده‌ها در قالب نیمایی خلق شد. علاوه بر این مسئله نبود محدودیت‌های عروض و قافیه در شعر نیمایی، مجال بیشتری برای شاعر در شعار دادن، برانگیختن مخاطبان برای دفاع از وطن و توصیف حماسه‌های جبهه‌های حق علیه باطل فراهم می‌کرد.
منیره غلامی توکلی کارشناس ارشد ادبیات پایداری در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «نو قلمی و جوانی شاعران در کنار فرصت کم آنها برای روایت حماسه‌های جبهه به زبان شعری، شعر دفاع مقدس را مخصوصاً در دوره اول دچار شتاب‌زدگی و کمبود عاطفه و تخیل کرد. گویی شروع ناگهانی جنگ تحمیلی، شاعر دفاع مقدس را نیز در عرصه ادبی چنان غافلگیر کرد که فارغ از دنیای کنایه‌ها، صنایع و تکلف‌های ادبی فقط به شرح اخبار جنگ و فجایعی که رخ‌داده، بپردازد! این کمبود فرصت، زبان شعر را با وجود تشبیهات صریح به زبان روایت و خبر تبدیل کرد.»
وی در ادامه می‌گوید: «اما مضامین شعر دفاع مقدس نیز با فرسایشی و طولانی شدن جنگ تحمیلی و جریانات اجتماعی و سیاسی بعد از جنگ به دو دوره شعر زمان جنگ شامل مضامین ترغیب برای حضور در جبهه، تهییج رزمندگان به نبرد با دشمن متجاوز، یاد عملیات و مناطق جنگی، تطبیق حوادث دفاع مقدس با حادثه عاشورا، توصیف حالات معنوی و حماسی رزمندگان... و شعر بعد از جنگ شامل مضامینی نظیر حسرت به حال شهیدان، پاسداشت یاد و خاطره شهدا، شرم از شهیدان و ایثارگران، غمخواری با مادران شهدا و... است.»
این کارشناس ارشد ادبیات پایداری در تفکیک شاخه‌های شعر دفاع مقدس برایمان توضیح می‌دهد: «شعر دفاع مقدس از زمره اشعار غنایی محسوب می‌شود و ازاین‌رو در هفت زیر نوع غنایی یعنی؛ سوگ سرایی، تکریمی، توصیفی، انتقادی، انگیزشی، عاشقانه و عرفانی قابل‌بررسی است.
نکته مهم آن است که شعر دفاع مقدس نه‌تنها اصالت شعر غنایی را دارد، بلکه باقدرت و صلابت آن را رنگ و بویی حماسی نیز بخشیده است. در سوگ سرایی محوریت موضوع شهید و شهادت است و تأثر شاعر از فقدان رزمندگان شجاع و‌ستیزنده ایرانی.
در تکریمی شاعر ممدوح خود که رزمندگان اسلام، امام خمینی(ره)، فرمانده‌هان جنگ، دلاورمردان خط مقدم جبهه و ملت ایران است را بزرگ می‌دارد و از آنها چهره‌ها و شخصیت اسوه می‌سازد و معرفی می‌کند.
در انگیزشی شاعر با هدف تهییج مردم و ترغیب آنها به حضور در جبهه‌ها و پشت جبهه‌های دفاع مقدس آثاری حماسی را خلق می‌کند.
در عاشقانه سرایی شعر جلوه‌های عشق ناب از مادر و فرزند؛ پدر و پسر و روابط آنها با یکدیگر را بیان می‌کند.
در عارفانه سرایی مفهوم کلی عرفان وصال در شهادت است. توصیف عرفانی که یک‌شبه رزمنده یا بسیجی را به عارفی تبدیل می‌کند که امر دفاع از وطن و اسلام چنان برایش مقدس جلوه‌گر شده است که یک‌شبه ره صد‌ساله عرفان را طی می‌کند.»
از شعر جنگ تا شعر دفاع مقدس
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، جریان شعر انقلاب، همچون طفلی تازه به دنیا آمده، در حال قد کشیدن و بالیدن بود که به ناگاه در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با شروع جنگ تحمیلی و دوران دفاع مقدس، شعر انقلاب به‌ضرورت تغییر مسیر داد و باهویت و شناسنامه‌ای جدید، پا به عرصه وجود گذاشت. آغاز جنگ، تاریخ تولد «شعر دفاع مقدس» بود. «ما شعر جنگ و دفاع مقدس را اشعاری می‌دانیم که در بازه زمانی خاص یعنی از شروع جنگ (شهریور ۱۳۵۹ تاکنون) درباره کلیه مسائل مربوط به پایداری و مقاومت ایرانیان علیه رژیم عراق سروده شده‌اند.
رضا اسماعیلی از چهره‌های شناخته شده فرهنگی در حوزه شعر دفاع مقدس توضیح می‌دهد: «با شروع جنگ، شاعران انقلاب با هوشمندی دریافتند که برای حفظ انقلاب و پاسداری از مرزهای میهن اسلامی، باید در سنگر قلم، همدوش رزمندگان اسلام بجنگند و مردم را در این نبرد نابرابر یاری کنند.
هشت سال مقاومت و پایداری دلیرانه در مقابل صدام بعثی که به تحریک قدرت‌های استکباری و برای تثبیت موقعیت خویش در منطقه، داوطلب جنگ با ایران شده بود، تجربه بسیار ارزشمندی برای ملت سربلند ایران بود تا توانمندی‌ها و قابلیت‌های بالقوه خویش را به فعلیت درآورد و در چشم جهان به‌عنوان ملتی استوار و ثابت‌قدم، موجودیت انقلابی خویش را به اثبات برساند.» وی در ادامه می‌گوید: «نسل شاعران انقلاب نیز که از فردای پیروزی در قرارگاهی به نام «حوزه‌اندیشه و هنر اسلامی»- حوزه هنری فعلی- همدیگر را پیدا کرده بودند، فرزندان رشید همین ملت به‌پاخاسته‌ای بودند که با توکل بر خدا و تحت رهبری الهی امام خمینی(ره) بنیان ۲۵۰۰ساله نظام شاهنشاهی را با «وحدت کلمه» فروریخته بودند و اینک در خوانی دیگر به دنبال سرکوب هیولای افسارگسیخته‌ای به نام «صدام حسین» بودند که با پشتیبانی‌های نظامی، سیاسی و تبلیغاتی غرب برای پیشگیری از موج انقلاب اسلامی به صحنه آمده بود. در آن روزهای خون و خطر و در فتنه‌خیز حادثه، بسیاری از شاعران انقلاب نیز در کسوت «شاعر- رزمنده»، برای حفظ انقلاب اسلامی و پاسداری از آرمان‌های شهیدان به‌خون‌خفته، همدوش مردم به صحنه آمدند و هم‌صدا با آنان شعار «جنگ، جنگ تا پیروزی» سر دادند:
تا دشمن دین به جنگمان می‌آید از خوف و درنگ، ننگمان می‌آید فـریاد بلنـد «جنگ تا پیـروزی» از حنجـرۀ تفنگمان می‌آید»
کنگره شعر دفاع مقدس چگونه شکل گرفت؟
شنیدن سخنان و خاطرات مجید زهتاب از چگونگی شکل‌گیری کنگره شعر جنگ (دفاع مقدس) شنیدنی است. وی در مصاحبه‌ای در مورد تاریخچه شکل‌گیری شعر دفاع مقدس می‌گوید: «گاهی وقت‌ها در دوران دانشجویی، دوستانمان از جبهه خبر می‌دادند که نزدیک عملیات است. ما هم درس را رها می‌کردیم و می‌رفتیم جبهه؛ یک‌بار به ما خبر دادند که قرار است عملیاتی صورت گیرد و ما هم رفتیم.
در دانشکده، جلسات هفتگی شعر و جمعِ بسیار گرم و دوستانه‌ای داشتیم. به همین خاطر، به کسی نگفتم که می‌خواهم بروم جبهه. دیدم همه ناراحت می‌شوند. یک عده می‌گویند نرو،گریه و غم و غصه راه می‌اندازند. پس بی‌خبر رفتم. وقتی باخبر شده بودند که به جبهه رفته‌ام، احمد احساساتی شده و یک غزل گفته بود که اسمِ من را هم در آن آورده بود. بعدها علیرضا قزوه، مجموعه شعر احمد را در کتاب «وه چه عطر شگفتی...» منتشر کرد و آن شعر هم- البته با حذف آن بیتی که نام مرا دارد- در این کتاب آمده است.
خلاصه ما به عملیات رفتیم. بین آن عملیات و عملیات بعد، کمی فاصله بود. ما هم بیکار بودیم و عظمتِ کنگره شعر دانشجویی را یادم بود. رفتم قرارگاه خاتم‌الانبیا (ص). غلامعلی رجایی، مسئول تبلیغات قرارگاه بود. او مرد بسیار شریف و خوبی است و من خاطرات خوبی از او دارم و از نیکانِ زمانِ جنگ است. رفتم پیش او و گفتم که من می‌توانم یک کنگره شعر جنگ راه بیندازم؛ البته اگر شما کمک کنید. گفت: «چه جوری؟» من هم برایش شرح دادم که ما از طرف قرارگاهِ خاتم‌الانبیا (ص) فراخوانی به سراسر کشور می‌دهیم. شعرا آثارشان را می‌فرستند، ما داوری می‌کنیم و بعد شاعران را دعوت می‌کنیم تا شعرهایشان را در کنگره بخوانند. گفت: «طرحت را بنویس». طرح را نوشتم و بُردم. بعد گفت: «برو دنبالش، ما هزینه‌اش را می‌دهیم. ولی باید با تبلیغات ستاد کل سپاه هم هماهنگ شویم.» نامه‌ای از قرارگاه خاتم به تبلیغات ستاد کل سپاه نوشتند. احمد زارعی، جانشین آن جا بود.
او زودتر فارغ‌التحصیل شده و رفته بود آنجا. ما هم هنوز تحصیلمان ادامه داشت. همین شد که دوباره او را دیدیم.
مجید رجبی معمار هم از مسئولین آنجا بود و بهروز اثباتی هم با احمد زارعی، در مجله پیام انقلاب با هم بودند. از این‌طرف، کنگره از تهران حمایت می‌شد و ما هم بخش‌های عملیاتی‌اش را در جنوب انجام می‌دادیم. تقویم را نگاه کردیم. دیدیم نزدیک‌ترین مناسبت، هفته بسیج در آذرماه است. پس همان ایام را به‌عنوان زمانِ برگزاری کنگره شعر جنگ، اعلام کردیم.»
ویژگی‌های شعر دفاع مقدس
اما شعر دفاع مقدس را از منظر صوری و معنایی می‌توان دارای ویژگی‌های خاص برشمرد: صادق مراد رحمتی دکترای ادبیات درباره ویژگی‌های صوری شعر دفاع مقدس برایمان توضیح می‌دهد: «ورود واژه‌های جدید مانند اصطلاحات نظامی و سیاسی؛ احیای برخی از اصطلاحاتی روح حماسی در آنها جریان دارد؛ اما از زمان استعمال آن سال‌ها که قرن‌ها گذشته است، مانند شمشیر، گرز، خنجر، اسب و...
تنوع و تحول قالب‌های شعری؛ منظومه پردازی جریانی است که با شکل‌گیری ادبیات دفاع مقدس در بین شاعران رواج بسیاری گرفت (حمید سبزواری، پرویز بیگی حبیب‌آبادی، حسین اسرافیلی) از منظومه سرایان نامی ادبیات دفاع مقدس هستند.»
وی ادامه می‌دهد: «دگردیسی قالب غزل و تبدیل‌شدن آن به غزل حماسه یکی از مهم‌ترین تحول‌های قالب شعر در ادبیات دفاع مقدس است. اوزان کوتاه، لحن کوبنده و تپنده، تازگی زبان و تلفیق حماسه و عرفان از مهم‌ترین ویژگی‌های غزل حماسه است. (محمدکاظم حسینی، میر افضلی)
تولد دوباره یا شاید بهتر است گفت طلوع دوباره رباعی نیز در چند دهه اخیر متأثر از ادبیات انقلاب اسلامی و ادبیات دفاع مقدس است. (قیصر امین پور، سید حسن حسینی، بیژن ارژن )
توجه به قالب‌های نو و شعر نیمایی و آزاد هم از دیگر ویژگی‌های شعر ادبیات پایداری است. (سید حسن حسینی، جلیل صفر بیگی، سید علی میر افضلی)»
ویژگی‌های معنایی شعر دفاع مقدس
رجز و حماسه، تهییج و تشویق به دفاع، سوگواری برای جان باختان و شهدای جنگ، ارعاب و ایجاد وحشت در دل دشمن، تشویق به مقاومت مردم در برابر متجاوز و ازآنجاکه دفاع مقدس یک برهه تاریخی برای مردم ایران است و تاریخ در برخی حوادث مشابهت و پیوندهایی با وقایع گذشته دارد مطابقت حوادث جنگ با تاریخ صدر اسلام، تاریخ پیامبران و اولیا... و آموختن و عبرت گرفتن از آنها یکی دیگر از ویژگی‌های معنایی شعر دفاع مقدس است.
اما از بعدی دیگر شاعر علاوه بر تشویق به دفاع و مقاومت در برابر ظلم و سوگواری برای عزیزان ازدست‌رفته در جنگ و توصیف وقایع و قهرمان کاری‌ها و‌ستیزندگی رزمندگان در جبهه‌های حق علیه باطل از روی دیگر سکه سال‌های جنگ غافل نبوده است بیان عافیت‌طلبی‌ها و غفلت زدگی‌های جامعه و سکوت بین‌المللی در برابر ظلم و ستم رژیم بعثی و هم‌پیمانان آن می‌پردازد و به آنها اعتراض می‌کند، بی‌دردان و اهالی ریا و فرصت‌طلبان را می‌کوبد برای دور شدن از دفاع مقدس و زیست سراسر عرفان و حماسه آن حسرت و واگویه سر می‌دهد و شهدا را شایستگان و شهادت را لایق آنها می‌خواند.