آسودگی خیال در موفقیت تحصیلی با برنـامه‌ریزی اصولی
گالیا توانگر
معاون وزیر آموزش‌وپرورش صراحتاً می‌گوید: «آموزش کاملاً به‌صورت حضوری خواهد بود و عبارتی با عنوان تعطیلی مدارس نداریم و اگر به اقتضای شرایط مانند آلودگی هوا یا حوادث غیرمترقبه دیگر، آموزش از حالت حضوری به غیرحضوری تغییر کند، با صدور، ابلاغ و اطلاع‌رسانی مصوبات و مجوزهای لازم توسط استانداری یا وزارت آموزش‌وپرورش انجام می‌شود. باتوجه‌به اینکه اول مهر روز جمعه است، روز شنبه دوم مهر را به‌عنوان روز ملی بازگشایی مدارس خواهیم داشت. جشن شکوفه‌ها ۳۰ شهریور است که در موعد خود برگزار خواهد شد.»
برنامه‌ریزی تحصیلی حائز اهمیت فراوانی برای دستیابی به موفقیت در سال‌های تحصیلی آتی است؛ به‌ویژه برای سال‌های دوره متوسطه دوم که از همین حالا اعمال شرط معدل برای سه سال دیگر یعنی سال 1404 به‌طورجدی مطرح است.
عبدالرضا مصری، نایب‌رئیس‌مجلس شورای اسلامی می‌گوید: «اگر قرار است شرط معدل اعمال شود، باید در کنکور ۱۴۰۴ شرط معدل سه‌ساله لحاظ شود.»
برای خود روشن کنید اهداف بلندمدت شما کدام‌ها هستند؟ اهداف کوتاه‌مدت کدام‌ها هستند؟ مثلاً:
هدف بلند مدت: قبولی در کنکور تجربی دانشگاه سراسری امسال
هدف کوتاه‌مدت: مطالعه فلان دروس در این ماه یا در این هفته
زمان دقیقی برای هر یک از اهداف کوتاه‌مدت تعیین کنید. مثلاً تعیین کنید که مطالعه چه دروسی را در چه مدت زمانی به اتمام خواهید رساند؟
برنامه‌ریزی برای طول سال تحصیلی اندک تفاوت‌هایی با سایر برنامه‌ریزی‌های تحصیلی مثلاً آمادگی برای کنکور دارد. به این صورت که اهداف شما با اهداف مدرسه در هم می‌آمیزد و شما برای برنامه‌ریزی درسی خود تا حدی از برنامه‌ریزی مدرسه تبعیت می‌کنید. بااین‌حال شما در کنار اهداف برنامه‌ریزی‌شده مدارس که برای شما تعیین می‌کند در چه روزی به مطالعه کدام دروس بپردازید؟ اهداف بلندمدت خود را در راستای مطالعه همان دروس تنظیم کنید. مثلاً می‌توانید بعد از مطالعه دروس چند دقیقه‌ای تست‌زنی هم داشته باشید.
برنامه‌ریزی برای استفاده بهینه از زمان حال
اغلب ما انسان‌ها «فردا سپاریم» و «دیروزکش»؛ یعنی در حال حاضر غصه وقت‌کشی دیروز را می‌خوریم و دل به فرداهای مبهم می‌بندیم؛ ولی به تفسیر زمان «حال» نمی‌پردازیم و شرایط حاضر را در قالب برنامه تعریف نمی‌کنیم.
ابراهیم مقصودی یک برنامه‌ریز تحصیلی برایمان توضیح می‌دهد: «عموما آغاز سال تحصیلی با سنگینی ذهنی شروع می‌شود، زیرا اشتغالات غیر درسی و مطالعات آزاد با جدیت زمان تحصیلی متفاوت است. در آغاز مهر باید با درس و مطالعه آشتی مجدد صورت گیرد.
در مهرماه، ایجاد ارتباط با مباحث و محتواهای آموزش اندکی کند صورت می‌گیرد و نیازمند پیش مطالعه است. پس در آغاز مهر از پیش مطالعه مطالب درسی غافل نشویم. پیش مطالعه دروس نقش روغن‌کاری حافظه و یادگیری را ایفا می‌کند.»
وی توصیه می‌کند: «دروس در طی ترم، به‌خصوص در آغاز سال تحصیلی، پیش از تدریس استاد و حتی به‌صورت بسیار گذرا مرور شود تا دریافت ذهنی در کلاس راحت‌تر صورت گیرد.»
این برنامه‌ریز تحصیلی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «برای ایجاد شرایط بهتر یادگیری در آغاز مهر و سرعت بخشی به تکاپوی ذهنی، بهتر است از روش یادداشت‌برداری که از روش شنیداری مؤثرتر است، استفاده شود؛ یعنی هنگام تدریس استاد، سعی کنیم، حتی اگر کتاب درسی در دسترس است، یادداشت برداریم.
داشتن یک برنامه حداقل سه‌ساعته مخصوص مطالعه آزاد محتوای دروس و منابع معرفی شده و ایمان به این برنامه و ارتقای آن به سطوح 4 تا 6 ساعت در روز چنان موفقیت‌هایی به ارمغان می‌آورد که دانشجوی عادی بااستعداد متوسط به فردی توانمند، حاضر جواب، مسلط به مباحث و با پشتکار بالا تبدیل می‌شود.
فراموش نشود، ایمان به روش‌ها و برنامه پیش‌شرط هرگونه دانش نظام‌مند و هرگونه فعل هدفمند و هرگونه زیستن شایسته است.
گسیختگی مطالعاتی و ساده‌انگاری فعالیت‌ها در آغاز سال تحصیلی ممکن است ترکش‌های خود را در سراسر ترم تحصیلی یا سال تحصیلی رها سازد. آن‌وقت امکان بهره‌گیری بهینه از زمان کمتر تحقق می‌یابد.»
مطالعه دروس را به‌صورت موازی انجام دهید
برخی افراد از شیوه مطالعه تک درسی استفاده می‌کنند. مثلاً یک هفته برای یک درس. این شیوه موجب خستگی ذهنی و کاهش بازده یادگیری در آنها می‌شود. توصیه می‌گردد به جای روش تک درسی از شیوه موازی استفاده کنند. به‌این‌ترتیب که دو یا سه درس را برای مدت‌زمان معین انتخاب کنند و مطالعه کنند. به‌این‌ترتیب خواهند توانست از خستگی ذهنی جلوگیری کنند. هرچقدر تنوع در زمان‌بندی مطالعه این دروس بیشتر باشد به همان‌اندازه از خستگی ذهنی بیشتر جلوگیری خواهد شد. برای مثال به مقایسه دو برنامه زیر با تنوع‌های متفاوت توجه کنید:
برنامه اول: مطالعه درس فیزیک، شیمی، ادبیات در یک هفته شامل 2 روز اول فیزیک، 2 روز دوم شیمی، 2 روز سوم ادبیات. برنامه دوم: مطالعه درس فیزیک، شیمی، ادبیات در یک هفته شامل صبح، فیزیک- ظهر، شیمی- عصر، ادبیات. توجه کنید که برنامه‌ریزی دوم از لحاظ تنوع مناسب‌تر است، چون در یک روز 3 درس مورد مطالعه قرار می‌گیرد، درحالی‌که در روش اول هر 2 روز یک درس و این احتمال بیشتری دارد که موجب خستگی ذهنی شود.
مهرانه مؤمن‌زاده یک دبیر توصیه دارد: «در برنامه‌ریزی برای مطالعه دروس خود تناسب، مسئله مهمی است. به عبارتی تنوع در انتخاب دروس نیز مهم است، انتخاب درس‌های فیزیک، شیمی، ریاضی در یک مدت‌زمان مشترک کارایی خوبی نخواهد داشت. شیوه مطالعه این دروس به یکدیگر نزدیک است و خستگی بیشتری به همراه خواهد داشت. همه آنها با انواع فرمول‌ها سروکار دارند و این تداخل مطالب را پیش خواهد آورد؛ بنابراین بهتر است از چنین ترکیبی استفاده کنید: شیمی، ادبیات، فیزیک، یا اگر از شیوه دروسی استفاده می‌کنید که بهتر نیز هست شیمی و ادبیات- فیزیک و بینش- ریاضی و زیست‌شناسی.»
وی در ادامه تأکید می‌کند: «در مطالعه تمام‌وقت خود مثلاً زمانی که برای کنکور یا برای امتحانات برنامه‌ریزی می‌کنید علاوه‌بر استراحتی که هر 45 دقیقه یک‌بار و به مدت یک ربع برای خود در نظر می‌گیرند، هرچند ساعت یک‌بار مدت‌زمان طولانی‌تری برای استراحت مثلاً نیم ساعت تا 45 دقیقه در نظر بگیرید و استراحت طولانی‌تری برای پایان هر مقطع زمانی (مثلاً یک هفته، یک ماه) و شروع مقطع در نظر داشته باشید.
به‌عنوان‌مثال دانش‌آموزی که برای یک هفته خود مطالعه درس شیمی و ادبیات را انتخاب کرده است، به‌طوری‌که هر روز صبح شیمی و هر بعدازظهر به مطالعه ادبیات می‌پردازد. در فاصله هر 45 دقیقه مطالعه، یک ربع استراحت می‌کند و هر 3 چهل و پنج دقیقه یک استراحت 45 دقیقه‌ای برای خود دارد. در پایان هفته که بعدازظهر جمعه را در نظر گرفته است، به طور کامل به استراحت می‌پردازد تا هفته بعد را برای مطالعه فیزیک و زیست‌شناسی در نظر گرفته است با انرژی بیشتری شروع کند.»
انعطاف‌پذیری در برنامه
برنامه درسی را طوری طراحی كنید كه امكان تغییر در آن باشد تا هنگام اجرای آن اگر احساس كردید كه برنامه خیلی راحت و آسان و یا خیلی سخت و فشرده است، بتوانید نواقص آن را برطرف كنید و با نظارت و بازنگری به ساماندهی مجدد آن بپردازید؛ چرا كه انرژی شما در برنامه‌ریزی سخت و فشرده به‌زودی هدر می‌رود و توان ادامه برنامه را نخواهید داشت و در برنامه‌ریزی راحت و آسان، مدت زمانی را كه باید به مطالعه می‌پرداختید، هدر می‌دهید و در واقع حداكثر استفاده را از حداقل زمان نمی‌کنید و ممكن است كه برای ادامه مطالعه، وقت كم بیاورید؛ بنابراین برنامه را به‌گونه‌ای طراحی كنید كه اعمال تغییرات لازم در آن امکان‌پذیر باشد.
اکبر صدیقی یک مشاور تحصیلی توضیح می‌دهد: «در یک برنامه درسی خوب باید به امور غیردرسی نیز توجه داشته باشید؛ یعنی مدت‌زمان كوتاهی را نیز به كارهای غیردرسی اختصاص دهید؛ مثل مطالعات غیردرسی، پیاده‌روی، ورزش و هر چیز دیگری كه موردعلاقه‌تان است. توجه داشته باشید كه با افراط در اجرای برنامه‌های غیردرسی، در مسیرهای انحرافی قرار نگیرید و از هدف اصلی و برنامه اصلی خود دور نشوید. لازم است مدت زمانی كه به برنامه‌های غیردرسی اختصاص می‌دهید، خیلی طولانی نباشد.»
این مشاور تحصیلی در ادامه می‌گوید: «سؤال‌های كه این روزها بیشتر از ما پرسیده می‌شود، این است كه برای برنامه‌ریزی در شبانه‌روز چند ساعت درس بخوانیم بهتر است؟ پاسخ واضح و روشنی به این سؤال نمی‌توان داد، چرا كه توانایی مطالعه افراد با یكدیگر متفاوت است. بعضی از افراد ظرفیت مطالعه‌شان زیاد است وبا وجود اینكه ساعت‌های طولانی را به مطالعه اختصاص می‌دهند، كمتر احساس خستگی می‌کنند؛ اما بعضی دیگر از افراد نمی‌توانند در طی شبانه‌روز زیاد مطالعه كنند و در مطالعه طولانی‌مدت، بیشتر احساس خستگی می‌کنند. تشخیص میزان ساعت مطالعه هر فرد به خود فرد بستگی دارد و خود او باید تشخیص دهد كه چقدر باید مطالعه کند، استراحت كند و یا به كارهای دیگرش بپردازد. در واقع باتوجه‌به شناختی كه هر شخص از خود دارد، می‌تواند بهترین برنامه را برای خود تدوین كند. تنها توصیه‌ای كه می‌توانیم در این مورد به شما داشته باشیم، این است كه در شروع مطالعه و در ماه‌های اول، بهتر است زمان بیشتری را به مطالعه اختصاص دهید تا در ماه‌های آخر و ایام تعطیل عید نوروز، فشار كمتری به شما وارد شود و فرصت كافی برای مرور مطالب درسی داشته باشید.»
وی در پایان صحبت‌هایش توصیه می‌کند: «یک ترفند برای ایجاد برنامه‌ریزی درسی، طراحی زمان مطالعه روزانه یا هفتگی هر درس است. با این کار شما یک برنامه دارید و دیگر لازم نیست مدام روند درس‌خواندنتان را کنترل کنید. با ایجاد یک برنامه روتین، شما به مطالعه کردن عادت می‌کنید.
بررسی کنید چه زمان‌ها و روزهایی در طول هفته هست که می‌توانید همیشه در این اوقات مطالعه کنید؟ به‌عنوان‌مثال ممکن است شما بین ساعت ۳ تا ۴ بعدازظهر، وقتتان آزاد باشد یا مثلاً هر سه‌شنبه یا پنج‌شنبه وقت آزادتان بیشتر باشد. در صورت امکان سعی کنید برنامه‌ریزی درسی خود را پس از جمع‌آوری این اطلاعات انجام بدهید؛ چون معمولاً چینش یک برنامه روتین و منظم به شما کمک می‌کند یک ذهن درس‌خوان داشته باشید و مطالب با سرعت بیشتری در ذهنتان جا بیفتد.»
محققان معتقدند كه افراد موفق آنهایی نیستند كه فقط سر كلاس حاضر می‌شوند، به درس گوش می‌دهند، یادداشت برمی‌دارند و منتظر می‌مانند تا معلم، تاریخ امتحان را اعلام كند؛ بلكه افراد موفق كسانی هستند كه زمان موردنیاز برای انجام تكالیف درسی را پیش‌بینی می‌کنند، درباره تكالیفی كه باید انجام دهند، اطلاعات لازم را به دست می‌آورند، در مواقع ضروری به‌صورت گروهی كار می‌كنند و هر كاری را كه باعث نظم بیشتر در انجام امورشان می‌شود، انجام می‌دهند و به‌طورکلی افراد موفق، افرادی فعال هستند؛ نه منفعل.