کمیت و کیفیت سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران (بخش پایانی)
مطالبه عمومی رفع چالش‌های نشر و تخصیص یارانه کتاب
گالیا توانگر
اشتیاق و استقبال از کتاب همیشگی است، مواردی که سبب می‌شود بر خرید کتاب تأثیر بگذارد، قیمت بالای هزینه نشر به دلیل قیمت بالای کاغذ و قیمت بالای کتاب برای خریدار است. به نظر می‌رسد بیرون کشیدن کتاب از لیست کالاهای لوکس و تخصیص یارانه آن می‌تواند بزرگ‌ترین گام برای بهبود دردهای صنعت چاپ و نشر باشد.
همزمانی برگزاری حضوری و غیرحضوری نمایشگاه نیز یکی از دستاوردهای خوبی بود که در ایام کرونا به آن رسیدیم. برای تقویت توزیع عادلانه کتاب به‌عنوان مهم‌ترین محصول فرهنگی می‌توانیم تعداد برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب را به چند نوبت در سال برسانیم و مثلاً در ایام دهه فجر نیز اقدام به برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب شود. گردشی شدن نمایشگاه بین‌المللی کتاب حداقل در شهرهای فرهنگی و بزرگ نیز اقدام مؤثر دیگری جهت برگزاری نمایشگاه حضوری کتاب در شهرهای مختلف کشور و در طول سال خواهد بود.
درست رو‌به‌روی سالن ناشران عمومی در شبستان مصلی، چادرهای روستاها و نقاط دورافتاده کشور برپاست که آمار خوبی در جمع کتاب دوستانِ اقصی‌نقاط کشور دارند. آنان را فراموش نکرده، سری به آنها زده، ولو با یک لبخند و تشویق و خداقوت گویان حامی‌شان باشیم. حتی می‌توانید در راستای حرکت حسنه «نذر کتاب» با این عزیزان و کتابخانه‌هایشان هماهنگ شوید.
غافلگیری استقبال مردم از نمایشگاه کتاب
ما باید زودتر از این‌ها به مسئله برگزاری همزمان دو نمایشگاه، ورود می‌کردیم و به این سطح می‌رسیدیم و به تعبیر بنده یکی از برکات دوران کرونا شاید همین امر باشد که مخاطبان فضای صرفاً خرید و مجازی از متقاضیان بازدید و خرید حضوری مجزا شوند.
سید مهدی طباطبایی‌فرد، مشاور و نویسنده دو کتاب «قدرت متفاوت‌اندیشیدن» و «قصر حبابی»، در ارتباط با برگزاری نمایشگاه حضوری کتاب پس از غیبت دوساله می‌گوید: «آنچه که بنده از نمایشگاه دیدم، غافلگیرکننده بود. نگرانی‌ها در مورد شیوع ویروس کرونا وجود دارد، اما مردم نتوانسته‌اند شوق حضور در نمایشگاه را بعد از سه سال فراق مهار کنند؛ حتی من به جهت شغل روان‌شناسی‌ام با ترس‌ها و نگرانی‌های مردم در این مورد مواجهم، اما خوشبختانه دیدم هیچ‌چیز مانع حضور مردم نشده است.»
این نویسنده با بیان اینکه حتی از جهتی تصور می‌کردم شرایط اقتصادی سخت باعث کم‌رنگ‌شدن حضور بازدیدکنندگان باشد، می‌افزاید: «گمان می‌کردم که استقبال کمتری را شاهد باشم؛ حتی بعضی دوستان به من گفته بودند که ما خرج‌های واجب‌تری تا خرید کتاب داریم، اما در بدو ورود استقبال خیلی خوب مردم را دیدم.»
وی در ارتباط با همزمانی برگزاری نمایشگاه حضوری و مجازی عنوان می‌کند: «ما باید زودتر از این‌ها به مسئله برگزاری همزمان دو نمایشگاه، ورود می‌کردیم و به این سطح می‌رسیدیم و به تعبیر بنده یکی از برکات دوران کرونا شاید همین امر باشد. قطعاً این مسئله بر فروش تأثیر بیشتری دارد و ما مخاطبان را از طیف‌های مختلف گرد هم می‌آوریم. کمااینکه بسیاری از مردم در سال‌های گذشته، با مشقت‌های زیادی به نمایشگاه می‌آمدند. امیدوارم هم در بعد مجازی و هم حضوری رشد کنیم و پاسخ منفعلانه به شرایطی که در آن قرار داریم، ندهیم.»
طباطبایی‌فرد درخصوص اولویت خرید از نمایشگاه و خدمات غرفه‌های مختلف تصریح می‌کند: «عریض‌تر شدن راهروها نسبت به سال‌های گذشته بسیار ایده و عمل خوبی بود که رقم خورده است و این بازتر بودن فضا حس خوبی را به مخاطبین می‌دهد. به دلیل حرفه‌‍‌ام علاقه به بررسی و پیگیری کتب در حوزه روان‌شناسی دارم و حتماً از همه غرفه‌های با این مضمون دیدن می‌کنم. همچنین هر کتاب یا موضوعی از کتاب که به رشد و بهترشدن من کمک کند، بررسی می‌کنم.»
اهمیت کاغذ در مبانی تربیتی
در مبانی تربیتی کاغذ اهمیت دارد. یعنی همه ظرفیت‌های فضای مجازی هم جایگزین دیدن و ورق زدن یک کتاب نمی‌شود.
حجت‌الاسلام محسن عباسی ولدی مدرس مباحث تربیتی در حوزه کودک و خانواده و نویسنده، ضمن بیان مطلب بالا، درباره بازگشایی نمایشگاه بعد از یک وقفه دوساله و ارتباط مستقیم مخاطب با کتاب می‌گوید: «به‌عنوان کسی که سعی می‌کنم حداقل یک‌بار در نمایشگاه حضور داشته باشم، می‌گویم که ارتباطی که انسان با کتاب برقرار می‌کند، اصلاً با فضای نمایشگاه مجازی قابل قیاس نیست. نمایشگاه حضوری حس و میل به مطالعه را افزایش می‌دهد. معتقدم در مبانی تربیتی کاغذ مهم است، یعنی همه ظرفیت‌های فضای مجازی جایگزین دیدن و ورق زدن یک کتاب نمی‌شود. موضوعی که با تمام پیشرفت‌های تکنولوژی در دنیا پذیرفته شده است و کتاب به شکل کاغذی و نمایشگاه کتاب به شکل حضوری یک اصل پذیرفته شده است.»
این استاد تربیتی درباره تأثیر و توانایی کتاب در جریان‌‌سازی فرهنگی مانند فرهنگ‌‌سازی ازدواج صحیح تصریح می‌کند: «درباره مردم ایران و سرانه مطالعه در کشورمان یک قضاوت غیرمنصفانه وجود دارد. اگرچه سرانه مطالعه در جامعه ما پایین است، اما تمام این مسئله به مخاطبین برنمی‌گردد. مردم ثابت کردند به سمت کتاب خوب، با ویژگی‌های ظاهری آراسته، قلم قوی و جذاب و محتوای کاربردی خواهند رفت.»
وی در ادامه می‌گوید: «من از زمانی که به‌صورت جدی تصمیم گرفتم وارد این حوزه شوم، تمام تلاشم را کردم تا این سه مؤلفه را حفظ کنم. مؤلفه محتوایی که اصیل، کاربردی و مبتنی بر دین باشد. سعی کردم قلمم جذاب باشد و در ساحت زیبایی‌شناسی نیز تلاش کردیم به‌عنوان یک نشر خصوصی که به‌هرحال محدودیت بودجه دارد، در حد وسعمان بهترین اتفاق را رقم بزنیم. در نتیجه برخی آثار ما، بیش از ۶۰ بار تجدید چاپ شد. بدون اینکه تبلیغات خاصی داشته باشد.»
این نویسنده کتب تربیتی همچنین درباره استقبال مخاطبین می‌گوید: «از نظر من یکی از قشنگی‌های نمایشگاه ارتباط مستقیم نویسنده با مخاطبین است. مخصوصاً برای امثال بنده که شغل‌های فراوان مانع ارتباطم با مخاطب می‌شود.»
اولین ترجمه قرآن برای کودکان از آثار این نویسنده است که در این دوره نمایشگاه از آن رونمایی شد، عباسی می‌گوید: این اولین ترجمه قرآن به زبان کودکان است که سوره حمد و بقره در آن آمده و با یک زبان کودکانه مطرح شده، بدون اینکه محتوای علمی قرآن را کاهش کند.
کتاب «سکه‌های ویرانگر» در حوزه داستان‌های استراتژیک برای کودکان و نوجوانان است و موضوع آن ربا است. کتاب «گنجی در قله هفتم» نیز بازنویسی کودکانه دعای هفتم صحیفه سجادیه است، البته این کتاب در نمایشگاه رونمایی نشد و تقریباً چاپ اول آن به اتمام رسیده است.
ناشر هوشیار فقط فروش نمایشگاه را نمی‌بیند
حاتم ابتسام دبیر پژوهش محتوای یک موسسه انتشاراتی با بیان اینکه باتوجه‌به علاقه مردم به نمایشگاه کتاب، تراکم مجدد بازدیدکنندگان در نمایشگاه امسال به چشم می‌خورد و استقبال مردم بعد از دو دوره برگزار نشدن نمایشگاه حقیقتاً امیدوارکننده است، می‌گوید: «مسئله دیگر، کاغذ است که در سال‌های اخیر با بحران کاغذ مواجه بودیم و صرفاً هم معطوف به ایران نیست و ما در چند صنعت مهم مثل صنعت آی‌تی دچار مشکل هستیم که به ایران هم رسیده است. داستان کاغذ هم مزید بر علت شد و ما امروز شاهدیم که مردم گمان می‌کنند در این فضا، با گرانی زیاد کتاب مواجه هستند.»
وی در ارتباط با همزمانی نمایشگاه حضوری و مجازی، می‌گوید: «مطلب دیگر همزمانی نمایشگاه حضوری و مجازی است که در این مدت شاهد تغییر سلوک مردم به خرید اینترنتی است، خصوصاً اینکه بن‌های تخفیف نمایشگاه هم در بخش مجازی قابل‌استفاده است و به طریقی می‌توان گفت، این افراد دارای بن از چرخه حضوری نمایشگاه حذف شده‌اند. نفس نمایشگاه مهم و خوب است و امیدواریم ادامه پیدا کند و آن را محدود به تهران هم نکنیم.»
حاتم ابتسام در تکمیل صحبت‌هایش می‌افزاید: «فروش کتاب یکی از کمترین اتفاقاتی است که در نمایشگاه می‌افتد. همین ارتباط رودررو ناشران و خبرنگاران که اتفاق افتاده بسیار باارزش است و مجال گفت‌وگوی بیشتری فراهم می‌کند. در همین دو، سه روز اخیر چندین نویسنده به غرفه ما مراجعه کردند. این موارد از جمله اتفاقاتی است که در بخش حضوری رخ می‌دهند. دنیای مجازی بستر خوبی است و باید از آن استفاده شود، اما هیچ چیزی جای این گردهمایی را نمی‌تواند بگیرد. ناشر هوشیار، ناشری است که آورده خود از نمایشگاه را فقط فروش نمی‌بیند.»
لذت نفس کشیدن در هوای نمایشگاه کتاب
فاطمه شایان پویا نویسنده کتاب «استاد» با موضوع خاطرات شهید شهریاری با بیان اینکه جز عدم برگزاری نمایشگاه کتاب، عوامل دیگری هم روی فضای فرهنگی کشور اثر گذاشت، توضیح می‌دهد: «در این مدت صنعت نشر از گرانی کاغذ ضرر زیادی کرد، هرچند در نمایشگاه‌های مجازی اتفاقات خوبی افتاد. باتوجه‌به این نکات، نگران استقبال مردم از نمایشگاه بعدازاین دو سال کرونایی بودم، اما خوشبختانه استقبال خوبی می‌بینم و فکر می‌کنم بهتر هم بشود.»
شایان پویا درباره جداشدن وجه نمایشگاهی نمایشگاه کتاب از وجه فروشگاهی‌اش می‌گوید: «اگرچه من هرچقدر که بتوانم از نمایشگاه و در طول سال هم از انواع کتاب‌فروشی‌ها خرید می‌کنم، اما کارشناسان کتاب می‌گویند بیایید نمایشگاه را ببینید، در این فضا و اتمسفر نفس بکشید، خریدتان را بعداً انجام بدهید.»
امیرحسین تیمورزاده مدیر یک انتشارات با تأکید بر اینکه قطعاً گردهمایی ناشران، باعث ایجاد دلگرمی در میان فعالین این قشر، آن هم در شرایط فعلی می‌شود، ادامه می‌دهد: دلیل خلوتی غرفه‌ها- نسبت به شرایط قبل کرونا- شرایط اقتصادی است، چرا که درگذشته جمعیت قابل‌توجهی از شهرهای دیگر به مصلی می‌آمدند، اما امروز از لحاظ اقتصادی به‌صرفه نیست که بخواهد از شهر دیگری به تهران بیاید و اقدام به خرید آثار کند، البته قطعاً فروش آنلاین نمایشگاه کتاب مزایایی هم برای مخاطبان خارج از تهران داشته و باعث شده تا هزینه‌های آنها کاهش یابد و ازاین‌حیث می‌توان گفت برگزاری این دوره از نمایشگاه به‌صورت آنلاین و مجازی، به نفع بسیاری از مخاطبان بوده است.»
وی تصریح می‌کند: «باتوجه‌به شرایط فعلی، مصلی بازهم بهترین مکان برای نمایشگاه کتاب است. تصور می‌کنم شرایط نمایشگاه به همین روال ادامه می‌یابد، چرا که امروز آنچه برای مخاطب مهم است، ببیند می‌تواند کتاب‌های مدنظر خود را تهیه کند یا خیر؟ و باید به دانشجویان حق داد که به‌صورت گزینشی اقدام به خرید آثار کنند. همچنین طبیعتاً کتاب جزء اولین کالایی است که در شرایط اقتصادی از سبد خرید حذف می‌شود.»
شکار سری شاعر و منتقد ادبی صنعت نشر را این‌گونه تحلیل می‌کند: «بخشی از فرهنگ ما در دوره مدرن فرهنگ مکتوب است، به این شکل صنعت چاپ هم در اختیار فرهنگ قرار گرفته است و نمایشگاه‌های کتاب هم فضا در اختیار تولید گفتمان‌های فرهنگی قرار می‌دهند. کرونا و تعطیلی نمایشگاه کتاب هرچند در نگاه اول تهدیدی برای گفتمان فرهنگی محسوب می‌شد، اما آدمیزاد از هر تهدیدی فرصت ایجاد می‌کند. در این دو سال ارائه داستان، شعر و حتی رمان از فضای کاغذی به فضای مجازی انتقال پیدا کرده، تهدیدی که این موضوع دارد این است که در این فضا هیچ صافی و فیلتر فنی خاصی وجود ندارد، به همین دلیل ممکن است آثاری که فاخر نیستند، فضای فرهنگی عمومی جامعه را تحت‌تأثیر قرار بدهند و بر مخاطبین جوان و کم‌تجربه هم اثر بگذارند. فرصتش به نظر من، بیشتر از تهدیدش است چون در این رویارویی مخاطب آماتور با آثار مختلف و فراوان، کم‌کم می‌تواند تمایزی بین آثار خوب و بد قائل بشود و ذائقه‌اش هم ارتقاء پیدا می‌کند.»
این شاعر همزمانی نمایشگاه مجازی با حضوری را به ضرر نمایشگاه حضوری دانسته و توضیح می‌دهد: «صادقانه باید گفت نمایشگاه حضوری برای سروصدا کردن و جلب‌توجه مردم به کتاب است و نمایشگاه مجازی مخاطب نمایشگاه حضوری را کم می‌کند. بعضی ناشرین هم به دلایل مختلف از جمله اینکه بن‌های تخفیف فقط به نمایشگاه مجازی اختصاص‌داده‌شده، قید شرکت در نمایشگاه حضوری را زده‌اند.»
این منتقد ادبی با اشاره به مشکلات مردم برای خرید کتاب می‌گوید: «پیش‌بینی من این است که استقبال از این نمایشگاه مثل سال‌های پیش از کرونا نیست، علت این موضوع علاوه بر عوامل گفته‌شده، وضع اقتصادی مردم است که سهم کتاب در سبد خرید خانوار را بیش‌ازپیش کم کرده است، البته این هم قابل‌انکار نیست که مردم همچنان کتاب را کالایی مهم و اساسی نمی‌دانند، تصحیح این ذهنیت با ده روز نمایشگاه کتاب انجام نمی‌شود. اگر می‌خواهیم گفتمان فرهنگی ایجاد کنیم، باید در بخش‌های مختلف جامعه به آن بها دهیم؛ مثلاً همان‌طور که برای ورزش شبکه‌ای در تلویزیون در نظر گرفته‌ایم، به شعر هم شبکه‌ای اختصاص بدهیم. از فضای مدارس هم می‌توانیم استفاده خیلی بهتری بکنیم، مثلاً در کنار چند شاعری که همیشه در کتاب‌های درسی ما حضور داشته و دارند، شاعران معاصر را هم معرفی کنیم.»